Dubbelklik – Landschip & Loes Modderman

Ondertitel: “Autisme bevraagd en beschreven”.

Wie echt een bijzonder boek over autisme wil lezen, moet dit eens proberen.
Als de Nederlandse Loes  Modderman (Amsterdam/1944, eerst werkzaam in de gezondheidszorg, later fotograaf, woont met haar man in Nijmegen) internet afstruint op zoek naar sites van autisten, komt ze bij de 47-jarige Vlaamse Tim Landschip (pseudoniem) terecht. Zoals veel autisten ‘heeft’ Tim wat met computers. Modddermans belangstelling wordt gewekt door zijn uitzonderlijk talentvolle schrijfstijl. Ze geeft feedback en het ‘klikt’ meteen. Zo ontstaat een boeiende mail-correspondentie tussen een autist en een niet-autist. Resultaat: een boek dat leest als een trein. Loes vraagt zich af hoe het is om altijd een ‘alien’ te zijn; Tim vraagt zich af hoe het is om altijd ‘gewoon’ te zijn…  

Uit het voorwoord van Peter Vermeulen: “… Tegen de stroom in van de recente opflakkeringen van het mythologiseren van autisme (in iedere autist zit een Einstein of een kunstenaar) wijst Tim ons op de harde realiteit van zijn autisme. In het boek geeft hij talrijke voorbeelden van het ‘pervasieve’ karakter van autisme. Aan de hand van veel anekdotes laat hij Loes en de lezer zien welke indringende gevolgen autisme heeft op zijn alledaagse leven. Samen met Loes val je van de ene verbazing in de andere. Je leert dat heel gewone activiteiten, zoals naar de bakker gaan, eten, kleren kopen of afwassen autisten talrijke haast onoverkomelijke moeilijkheden kunnen bezorgen… De vragen van Loes doen Tim en de lezer nadenken over aspecten van autisme waar in veel boeken en verhalen over autisme nauwelijks aandacht wordt besteed, zaken zoals geheugen, tijdsgevoel, lichaamsschema, impulsiviteit, oriëntatie in de ruimte, zelfkennis en de reacties op geuren. Je krijgt als lezer allerminst een klassieke beschrijving van autisme te lezen en zeker geen traditionele opsomming van de bekende symptomen of kenmerken van autisme…”.

Tim schrijft vol humor en relativerend over zijn leven. Taal is zeg maar zijn ding. Daardoor komt hij volwassen over; terwijl hij zich van binnen een kind voelt. Hij zegt een innerlijke kloof tussen zichzelf en de buitenwereld te ervaren die een ander vaak helemaal niet opmerkt.
Als Loes schrijft dat ze een bijna fysieke behoefte heeft aan visuele prikkels, haar huis is vol en kleurrijk, vertelt Tim dat hij juist met een minimum aan spullen leeft, omdat hij anders het overzicht verliest. Hij heeft geen koelkast, geen fornuis, geen wasmachine, geen echt bed. Hij slaapt in een slaapzak die hij elke morgen weer opbergt. Hij heeft geen enkele kast, maar wel vier rekjes waardoor hij naar de weinige dingen die hij heeft kan kijken, want anders vergeet hij ze domweg. Zijn kleren zitten in een reiskoffer.
s’Morgens wast hij met de hand de kleren van de vorige dag; dat vindt hij een mooi ritueel. Zijn computer en tv staan gewoon op de grond; en hij heeft zulk soort dingen ook nog het liefst zo klein en compact mogelijk. Twee keer in de week gaat hij zich te buiten in een restaurant; voor de rest eet hij bijna niks. Hij voelt geen honger of dorst.
Autisten ontberen de automatische piloot. Er is niet één handeling die Tim gedachteloos uitvoert. Zijn zintuigen maken niet vanzelfsprekend onderscheid tussen ‘dit is belangrijk’ en ‘laat dat maar zitten’. Loes legt uit dat bij haar alleen de belangrijke prikkels doorkomen: “De spinnenwebben aan m’n plafond zie ik niet, omdat ze meestal best mogen blijven hangen.” Tim heeft geen tijdsbesef; wat iets te maken zou kunnen hebben met het niet overzien van het geheel.

Op de vraag welk opvoedkundig advies hij zou geven aan ouders van begaafde autisten antwoordt hij eenvoudig: accepteer het. Ga niet aan de gang met allerlei trainingen en therapieën en medicijnen; autisme is onveranderlijk dus doe gewoon niets.
Schep een omgeving waarin jouw kind zichzelf kan zijn; dat is de ideale situatie waarin je kunt ontdekken welke mogelijkheden er zijn. En pak verder alles aan wat het leven prettig maakt. Nog altijd is hij dankbaar dat zijn moeder hem veel thuis liet blijven van school als het daar te zwaar werd en altijd weer bereid was achter zijn rug de puinhoop die hij er vaak van maakte op te ruimen.
Tim werkt twee dagen in de week; wat hem ontzettend veel moeite kost, maar hij moet wel – anders redt hij het financieel niet. Verder heeft hij een netwerkje van hulpverleners en vrienden om hem heen waardoor hij in staat is een min of meer zelfstandig leven te leiden.  

Prachtig zijn de fragmenten waarin Loes en Tim filosoferen over de biologische herkomst van menselijke gedragingen. De moeite die autisten hebben met het aankijken van mensen wordt b.v. verbonden met de Boze-Oog-mythe. Ik moest gelijk aan de bootjes op Malta denken. Het gaat over zijn stereotype gewoontes. Wat zeggen rituelen over bijgeloof. Tim maakt schilderijtjes, die bij Loes een oergevoel oproepen, ze lijken op archaïsche rotstekeningen. Welt Tim’s kunst op uit een collectief beeldarchief waar hij makkelijker uit kan putten dan de meeste anderen? Of heeft het te maken met een wetmatigheid zoals b.v. bij bijen die niets anders dan zeshoekige raten kunnen maken?
Tim heeft veel moeite met aanrakingen. Tenminste: als hij daar geen controle over heeft, zoals vroeger tijdens het spelen met andere kinderen en bij b.v. bezoeken aan artsen en ziekenhuizen. Op een gegeven moment hebben ze het over een boek van Temple Grandin, Thinking in Pictures, waarin zij uitlegt hoe je de reakties van autistische kinderen op aanraking kunt vergelijken met de reakties van dieren. Als een ander kind per ongeluk tegen hen aanstoot trekken ze zich angstig terug of slaan op de vlucht. Maar een stevige aanraking, gelijk aan de druk van een dicht op elkaar gepakte kudde, werkt juist kalmerend. Zij gelooft dan ook dat autisten op de een of andere manier reageren op instincten die bij andere mensen allang zijn weggeselecteerd.
Waarom moet Tim, zelfs als hij in een auto naar links heeft gedraaid, om in evenwicht te komen, evenveel keer naar rechts draaien? Zou dat te maken kunnen hebben met de draaiende beweging van de zon? Linksom draaien geeft hem het gevoel achteruit te gaan in de tijd. Er bestaat een fantasy-verhaal over iemand die in een linksom-draaimolen alsmaar jonger wordt. Dat soort dingen. Het gaat over ‘magisch  en animistisch denken’; en Tim’s moeite om een actueel beeld in zich op te nemen, omdat de beelden uit het verleden allemaal meespelen.

Heel bijzonder is een stukje waarin Tim het heeft over Michael Gorbatsjov, die hij op tv heeft gezien. Hij zegt dat alles wat Gorbatsjov zei klopte met zijn mimiek en gebaren en met de intonatie van zijn stem, wat zeldzaam is. Tim voelt dat perfect aan. Loes lijkt het wel een goed idee om voortaan een paar autisten in een rechtszaal of bij een parlementaire enquete te zetten. Dan kom je er vanzelf achter of mensen de boel belazeren...

In het laatste hoofdstuk van dit boek zet Landschip alle feiten die bij zijn autisme komen kijken schematisch op een rijtje; wat een verhelderend beeld geeft. 
Er staan een paar intrigerende dia’s in waarop je kunt zien hoe Tim de buitenwereld waarneemt; hij heeft veel problemen met zien. Niet omdat zijn ogen slecht zijn; maar omdat de informatieoverdracht in zijn hoofd anders functioneert dan bij normale mensen.
Verder zijn er wat grappige tekeningen die duidelijk maken wat er gebeurt bij het letterlijk nemen van beeldspraak, wat autisten vaak doen.
Op de omslag staat een voorbeeld van de vele schilderijtjes die Tim maakt. Hij schildert het liefst op uitgescheurde boekpagina’s. Ik vind dat wel weer een prachtig symbool voor het bezweren van de onoverzichtelijke buitenwereld: alsof hij over alle onbegrijpelijke bla-bla zijn eigen werkelijkheid legt. Tim zegt dat hij al 47 jaar lang probeert als een verdwaalde toerist in de mensenwereld zoveel mogelijk te leven volgens de plaatselijke Belgische zeden en gewoonten.

Terwijl ik een beetje zat te googelen op internet, kwam ik op een uitgebreid discussieplatform terecht, opgehangen aan de vraag “Wie heeft partner met asperger-syndroom?”. Heel veel gewone mensen praten daar met elkaar over hun dagelijkse ervaringen met autisme (niet alleen in asperger-vorm). Ik vond dat wel mooi, omdat het op deskundigen-sites vaak alleen over kinderen gaat, en het taalgebruik meestal moeilijk is. Voor geïnteresseerden: www.//forums.zita.be/.

Wat “Dubbelklik” betreft: het is een verrassend boek, waardoor ik al lezend op een heel ongewone manier naar autisme ging kijken.  

Uitgave: Epo, in samenw. met Autisme Centraal - 2004