Honden van Riga – Henning Mankell

Na het lezen van de prachtige recensie die Rien van den Berg schreef in het ND van 29.06.12 n.a.v. de biografie van Kirsten Jacobsen over de beroemde misdaadschrijver Henning Mankell: “Henning Mankell. Over het leven van de idealist, workaholic en schrijver van de beroemde Wallander-serie” (De Geus – 2012), bedacht ik dat er ergens in huis vast nog wel een Wallander-pocket moest rondslingeren (mijn man heeft n.m. de gewoonte voor iedere vakantie een stel detectives in te slaan). En ja hoor, na wat gezoek en gewroet kwam “Honden van Riga” (1992) boven tafel.
Dit schrijven is dus een schrijven over een schrijven over een schrijven over een schrijven; maar dat mag de pret niet drukken - op deze blog kán alles…

Ik heb de indruk dat bijna elk boek interessant wordt, zo gauw je wat van de auteur weet en onder welke omstandigheden het geschreven is.
Filantroop Henning Mankell (Stockholm – 1948 – getrouwd met Eva Bergman, dochter van de beroemde filmregisseur Ingmar Bergman) is vooral bekend geworden door zijn tiendelige reeks over inspecteur Kurt Wallander waarvan wereldwijd meer dan 25 miljoen exemplaren zijn verkocht in meer dan 30 landen. Meestal moeten thrillers het hebben van veel seks en actie. Dat heeft Mankell niet nodig; hij heeft niets tegen erotiek maar vindt het vervelend om er over te schrijven. In zijn boeken wordt vooral veel ‘nagedacht’. Naast thrillers schrijft Mankell ook literaire romans, kinderboeken, toneelstukken en televisieseries.
Met zijn ene been staat Mankell in Zweden, met zijn andere – uit idealistische bevlogenheid - in Afrika. In Mozambique leidt hij een internationaal toneelgezelschap: “… Het publiek krijgt niet al te moeilijke stukken te zien, omdat zeventig procent van de bevolking analfabeet is. De stukken hebben dan ook vaak te maken met het dagelijkse leven in Mozambique. Het is natuurlijk mooi om daar een traditie binnen het theater op te bouwen…” (PZC 04.02.00). "... Ik geloof niet dat er in Mozambique ook maar een boekhandel is (...) Tanzania is heel bijzonder. Daar heeft de beroemdste auteur van het land nog geen enkel boek gepubliceerd. Hij vertelt talloze verhalen op de radio, elke week, maar nooit een boek. Het kan dus heel goed zijn dat binnenkort de beroemdste schrijver van Tanzania overlijdt, zonder dat er ook maar een werk van hem in druk verschenen is..." (ND 30.05.03). Hij zegt dat Afrika een betere schrijver en een betere Europeaan van hem maakt. De Europese manier van leven is niet de enige manier. Door de dingen vanuit een ander perspectief te bekijken zie je ze scherper.
Henning Mankell staat bekend om zijn politiek activisme. Hij protesteerde heftig tegen de Vietnamoorlog, het apartheidregime in Zuid-Afrika en de manier waarop het westen zijn voormalige koloniën in de steek liet. Mankell was aan boord van één van de zes schepen in het hulpkonvooi voor de Gazastrook die op maandagavond 31.05.10 werden geënterd door Israëlische commando’s.
In zijn thrillers zijn altijd politiek beladen onderwerpen gestopt: “… Wat ik probeer te doen, is een kader scheppen voor heel andere dingen. Dat is een oude traditie. De misdaadstukken van de oude Grieken; de stukken van Shakespeare, met als hoogtepunt de Macbeth; de boeken van Dostojevski en Joseph Conrad; in alle klassieke misdaadliteratuur gaat het er uiteindelijk om dat de schrijver een beeld wil geven van de maatschappij. Je wilt beschrijven hoe de dingen werken in de wereld waarin je leeft. Welke discussies er spelen, en langs welke lijnen die gevoerd worden (…) Het is makkelijker uit te leggen wat normaal is, als je extreme situaties schept. Ze maken duidelijk wat normaal is en wat niet. Door een dramatische setting te kiezen, kun je uitleggen wat er in heel gewone levens is misgegaan…” (ND 30.05.03).
Mankell schrijft geen ‘whodunits’, maar ‘whydunits’.

“Honden van Riga” gaat over de corruptheid in de voormalige Oostbloklanden.
Een stel smokkelaars in een bootje op zee zien in de mist een vlot drijven. Als ze het enteren blijken er tot hun ontsteltenis twee elkaar omarmende en strak in het pak zittende lijken in te liggen. Als ze de kust naderen laten ze het vlot los. Een anoniem telefoontje naar het politieburo van Wallander zet hem op deze zaak.
Gebitsidentificatie wijst in de richting van Letland. De aartslelijke, immer rokende, maar sympathieke en intelligente majoor Liepa vliegt uit Riga binnen om Wallander en zijn team een handje te helpen. Dezelfde dag waarop Liepa naar zijn vaderland terugkeert wordt hij vermoord. Nu moet Wallander op zijn beurt naar Letland.
Het door de Russen bezette Letland blijkt een slangenkuil van elkaar beconcurrerende machten. Het communisme is op zijn retour. Iedereen houdt iedereen in de gaten. Nationalisten hunkeren naar vrijheid. Overal heerst verdeeldheid, wantrouwen, controle, angst, onderdrukking, corruptie en geweld. Indrukwekkend weet Mankell de melancholieke sfeer op te roepen die rond de jaren ’90 van de vorige eeuw als een grijze deken over dit troosteloze land ligt. Een melancholie die inspekteur Wallander overneemt. Hij begrijpt niets van Letland. Hij heeft het gevoel overal geschaduwd te worden. Hij kent de taal niet. En in al deze vervreemding ontstaan ook nog eens droevige en onvervulbare gevoelens van liefde voor de weduwe van majoor Liepo: "... Hij besefte opeens dat de oorsprong van zijn liefde geworteld was in het feit dat een ander hem nodig had. Hij vroeg zich af of hij ooit eerder iets dergelijks had beleefd...".
Voor vrije westerlingen anno 2012 is het bijna niet voor te stellen, maar ik herinner mij reisverslagen van o.a. leraren op school, die vertelden over dezelfde beklemmende atmosfeer in eertijds communistische dictaturen.

Mankell schrijft somber, maar prachtig. Enkele citaten:
“… ‘Zweden is een fantastisch land’, zei Bjork. ‘Ik geloof dat ik moet overgeven.’…”

“… Vaak had hij gedacht dat hij leefde als een man die iedere steen op zijn weg om moest keren. Hij moest altijd weten wat eronder lag…”

“… ‘In ons land kun je sterven als je praat’, zei ze. ‘En je kunt sterven als je zwijgt. Of iets fout zegt. Of met de verkeerde mensen praat..”

“… Zijn beleefdheid was zo opvallend dat Wallander vermoedde dat er een mens achter schuilging die in zijn leven heel wat vernederingen had ondergaan…”

“… We leven in een tijd waarin muizen op katten jagen, dacht hij. Maar ook dat klopt niet meer, want niemand weet nog wie de muis en wie de kat is…”

“… Ik ben religieus, had hij gezegd. Ik geloof niet in een god. Maar ik ben toch religieus…” - (Ik vind dat fascinerend: iemand zonder god die moralistisch is. Dat is nu precies waarom de bekering van de atheistische blogger Leah Libresco op dit moment hot nieuws is in de Verenigde Staten. Ze kon niet langer uit de voeten met moraal als abstract en afstandelijk gegeven. Dat verklaart namelijk niet waarom een menselijke moraal het goede voor mensen zoekt: 'Voor mij blijkt daaruit dat het een Persoon moet zijn, of een Waarheid'. 'En ja', schrijft ze, 'er is een religie die de meest beloftevolle route aangeeft hoe die levende Waarheid te ontdekken'. Ze verscheen op CNN waar de reacties van voor- en tegenstanders een kookpunt bereikten.)

“… Ik weet dat het paradijs veel poorten heeft. Net als de hel. Een mens moet het verschil tussen deze poorten leren. Anders is hij verloren…”

“… Als u marxist was geweest zoals ik, zou u begrepen hebben dat men van tijd tot tijd de wereld op haar kop moet keren om haar weer op poten te zetten…”

En over Zweden: “… Dit is Zweden, had hij gedacht. Uiterlijk ziet alles er hier licht en fris uit en we hebben onze vliegvelden zo gebouwd dat vuil en schaduwen geen kans hebben zich ergens te nestelen. Bij ons is alles zichtbaar, is alles precies wat het pretendeert te zijn. Onze religie en onze armzalige, nationale hoop bestaan uit de geborgenheid die in onze grondwet verankerd ligt en die de wereld verkondigt dat het bij ons een misdaad is om te verhongeren. Maar onnodig praten met vreemden is er niet bij, want iets wat vreemd is, kan pijn doen, kan onze hoeken en gaten vuil en onze neonbuizen zwart maken. Wij hebben nooit een imperium opgebouwd en we hebben het daarom ook nooit ineen hoeven zien storten. Maar we hebben onszelf wel wijsgemaakt dat we de beste van alle werelden hebben, al was ze dan klein. Wij zijn de betrouwbare bewakers van het paradijs geweest en nu het feest voorbij is, nemen we wraak door de strengste pascontroleurs van de wereld te hebben, die de toegang tot ons land moeten verhinderen…”.

Voorwaar: niet bepaald teksten die je verwacht in een detectiveboekje. En toch. Echt doordringen tot een man als Wallander doe je niet. Mankells mensen blijven afstandelijk. Opgesloten in zichzelf. Verdrietig.
Zou dat te maken hebben met de jeugd van de schrijver? Rien van den Berg:
“… Mankells moeder heeft haar gezin verlaten toen de kinderen nog heel klein waren. Henning heeft haar later nog een keer teruggezien, maar dat was geen succes. Hij en zijn zus zijn opgevoed door hun vader, een rechter, maar tussen vader en dochter bestond een band waar hij buiten viel. ‘Ik was alleen, zij waren samen, en ik vond het prima. Zo kijk ik er tegenaan.’…”.
Oh ja?
Zijn visie op religie is navenant hetzelfde: “… ‘Het heeft God niet behaagd om met mij te spreken – en omgekeerd is dat ook niet het geval. We hebben een beleefde, respectvolle relatie tot elkaar, maar we gaan niet met elkaar om.’…”.
Ik moest denken aan wat Anna Terruwe zegt over onbevestigde kinderen en de rol van de vader i.v.m. het godsbeeld. ("De frustratieneurose"; zie mijn blog van 19.06.12).

Hierdoor komt Henning Mankell voor mij in een heel ander licht te staan. Plotseling snap ik waarom hij schrijft dat Wallander “… griende als een in de steek gelaten kind…”.
Waarom in zijn kinderboeken moeders weglopen (De hond die naar de sterren rende / Reis naar het einde van de wereld). Waarom je de relatie tussen Wallander en zijn bejaarde, tegen dementie aanzittende vader gerust kunt typeren als eentje van ‘gewapende vrede’: “… ‘Ik bedoel niets. Ik vraag me alleen iets af. Ik vind dat je met het jaar vreemder wordt.’…”. Je vader zal het maar tegen je zeggen. “… ‘Ik had nooit gedacht dat mijn zoon thuis zou komen en aan tafel zou gaan zitten terwijl de lijkenwormen uit zijn overhemdsmouwen kropen.’ (…) ‘Ik zal nooit een antwoord krijgen, dacht hij. Ik zal nooit weten waarom hij het erg vond dat ik politieman ben geworden…”.

'An unhappy childhood is a writer's gold mine'...

"Honden van Riga" is voor €7,50 rechtstreeks te bestellen bij internetboekhandel IZB-Ark als je hier klikt (voor meer informatie over IZB-Ark: zie kolom hiernaast).

Uitgave: De Geus - 1998