Frederick Weinreb - René Marres

Subtitel: verzetsman en groot schrijver

‘Over de geschiedenis zal men altijd blijven strijden. Geschiedenis is niet iets wat vaststaat, iets onomstotelijks, maar iets waar continu over gediscussieerd wordt, iets wat altijd opnieuw besproken zal worden.’ – Salman Rushdie

Tegelijk met “Vermoord en verbannen” – zie mijn vorige blog - kreeg ik een wat gedateerd boekje, uit 2002, van de Leidse literatuurwetenschapper René Marres over Frederik Weinreb (1910 – 1988): joods-chassidisch schrijver, econoom, en onderwerp van de z.g. “Weinreb-affaire” vanwege zijn activiteiten als Duits collaborateur en vermeend jodenhelper tijdens WO II.
Mensen onder de 45 hebben waarschijnlijk nooit van hem gehoord, en mensen boven de 45 (waaronder ik) denken misschien vaagjes: “oh ja, dat was die verrader”. In ieder geval; hij lijkt me compleet vergeten. Ik kan me dan ook haast niet voorstellen dat er nog iemand is die belangstelling voor hem heeft, maar omdat dit z.g. ‘pamflet’ nu eenmaal in het recensiepakket van de uitgever zat, zal ik er toch maar wat woorden aan wijden.

De grote vraag is: was Frederik Weinreb ‘goed’ of ‘fout’ in de oorlog?

Weinreb zette in de oorlog een fictief emigratiebureau op waar Joden zich
– tegen betaling - konden laten registreren en zo hun deportatie uitstellen. Hierdoor kregen ze de tijd om onder te duiken. De Duitsers waren Weinreb nogal ter wille: hij zou hen contacten met een nep-generaal voorgespiegeld hebben. Toch werden er joden die op zijn lijst stonden opgepakt.
In 1944 begonnen de Duitsers argwaan te koesteren en dook hij onder.
Na de oorlog werd Weinreb veroordeeld tot zes jaar gevangenisstraf. Beschuldiging: heulen met de vijand. Vanwege het 50-jarig jubileum van koningin Wilhelmina kreeg hij gratie; en ging, ter rechtvaardiging van zijn doen en laten tijdens de oorlog, aan het schrijven. Een autobiografie: “Collaboratie en verzet”.
Dit werk deed enorm veel stof opwaaien en gaf aanleiding tot de “Weinreb-affaire”.
Het kamp werd aangevoerd door pro-Weinreb aanhanger Renate Rubinstein en contra-Weinreb tegenstander W.F. Hermans.

Het pikante is dat Willem Ottespeer op 17 september 2011 in de Volkskrant met het verhaal naar buiten kwam dat W.F. Hermans lid is geweest van de Nederlandse Kultuurkamer (dat kon Marres natuurlijk niet weten). Dit was een door de Duitse bezetter ingesteld instituut waar iedere kunstenaar zich verplicht moest melden, en waarvan Joden waren uitgesloten. Hermans heeft dit altijd buiten de publiciteit weten te houden. En uitgerekend hij ging als een gek tekeer tegen Weinreb. Hoezo ‘boter op je hoofd’! Maar misschien is het zo dat wie zich het dichtst bij elkaar bevinden, elkaar het hardst bijten…
Marres zegt dat ze qua overtuigingen toch al veel op elkaar leken. Zowel Weinreb als Hermans waren beiden anti-autoritair en ook hun mensbeeld verschilde weinig.
Hij is een bewonderaar van “De donkere kamer van Damokles”, maar vindt “Collaboratie en verzet” nog sterker geschreven. Het is enkel te krijgen bij de Slegte. Toch zeggen verschillende deskundigen dat het buitengewoon scherp is geschreven. Als je echt wilt weten hoe het er in de oorlog aan toeging, kun je niet om dit verhaal heen, vindt Marres.

Enfin; om het tumult te smoren gaf de minister van justitie in 1970 het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD, later RIOD) de opdracht een rapport uit te brengen over deze zaak. Leiding: dr. Lou de Jong. Na zes jaar onderzoek publiceerden Riod-medewerker A.J. van der Leeuw en oud-rechter D. Gilthay Veth een vernietigend rapport. Er werd geen spaan heel gelaten van Weinreb’s verzetsdaden.
Weinreb-aanhangers trokken dit werk van het begin af aan sterk in twijfel: volgens hen stond van te voren al vast dat Weinreb beschuldigd zou worden. Weer bonje, dus.
Bedoeld als uiteindelijk laatste woord in deze geschiedenis schreef historica Regina Grüter in 1988 haar proefschrift “Een fantast schrijft geschiedenis: De affaires rond Friedrich Weinreb”, dat notabene bekroond werd met de dr. L. de Jong-prijs.
Ze noemt Friedrich Weinreb daarin een oorlogsmisdadiger en een pathologische leugenaar en veegt de vloer aan met Aad Nuis (D-66 politicus) die in “Het monster in de huiskamer”(1979) het Weinreb-rapport zwaar bekritiseerde.

En toen werd René Marres wakker.
Hij fulmineerde dat het Niod zijn reputatie te grabbel heeft gegooid door Grüters proefschrift te lauweren, en kreeg de haat van Weinreb-tegenstanders over zich heen:
“… Toen ik me naar aanleiding van mijn studie over het werk van W.F. Hermans in de zaak-Weinreb begon te verdiepen, werd ik door collega’s aan de Universiteit van Leiden gewaarschuwd. Weinreb, dat was taboe, daar moest je je vingers niet aan branden. Maar dat heeft mij nooit kunnen afschrikken. In mijn werk als literatuuronderzoeker heb ik altijd een voorkeur gehad voor non-conformisten in de traditie van Du Perron en Hermans, en ik ben nooit erg gevoelig voor autoriteiten geweest. Onafhankelijk denken is een eerste vereiste voor iedereen die de Weinreb-affaire bestudeert. En je moet een dikke huid hebben…”.

Als een soort Peter R. de Vries ontleedt hij in dit pamflet alle Weinreb-kritiek. Hij noemt het Weinreb-rapport “wrak en hol”, en kwalificeert het werk van Grüter als “onbetrouwbaar” en een “smaadschrift”.
Marres: “… Ik zeg niet dat Weinreb onschuldig is, maar slechts dat zijn schuld niet bewezen kan worden…”.
Marres kreeg positieve kritieken van René Zwaap in ‘De Groene Amsterdammer’ en Martin Ross in de ‘Nieuwsshow’ van Tros-radio. Schrijfster Marja Brouwers maakte echter weer gehakt van hem.

Weinreb, die zich na alle gedoe terug trok in Zwitserland, werd internationaal bekend op het gebied van Joodse mystiek en bijbelinterpretatie. Vanaf de publicatie van zijn boek “De Bijbel als Schepping” (1963), legde hij zich meer en meer op dit onderwerp toe.
René Marres noemt zich geen “Weinrebbiaan”. Hij is niet religieus en kan weinig met het theologische werk van Weinreb, al vindt hij diens vroomheid “niet storend”.

De film “In de schaduw van de overwinning” van Ate de Jong gaat voor een gedeelte over het verhaal van Weinreb. Edwin de Vries speelt hierin een personage dat op Weinreb is gebaseerd.

Hoe meer ik over de oorlog lees, hoe meer ik ervan overtuigd ben dat ‘zwart’ en ‘wit’ nooit hebben bestaan; iedereen was voornamelijk ‘grijs’.

Uitgave: Aspekt - 2002