Een gegeven leven – Hanneloes Pen

Subtitel: Een Zaanse vrouw, een Joodse baby en een daad van verzet

“Er zijn geen zes miljoen Joden vermoord, er is één Jood vermoord en dat is zes miljoen keer gebeurd. Zodat je, als je werkelijk zou willen vertellen wat de Jodenvervolging betekend heeft, zes miljoen biografieën zou moeten schrijven van deze zes miljoen enkelingen.” Aldus Abel Herzberg, Joods-Nederlands auteur en schrijver van ‘Tweestromenland: Dagboek uit Bergen-Belsen’ (1950), in het ‘Nieuw Israëlietisch Weekblad’ van december 1976. En dan heb je het nog niet gehad over alle Joden die tijdens de Tweede Wereldoorlog door het oog van de naald kropen…

Rechtvaardige onder de Volkeren
Hanneloes Pen (1961), al 25 jaar journalist bij ‘Het Parool’, kreeg in de winter van 2013 het verzoek een artikel te schrijven over de uitreiking van de onderscheiding ‘Rechtvaardige onder de Volkeren’ door Yad Vashem - het herdenkingscentrum voor de slachtoffers van de Holocaust in Jeruzalem. Een in een concentratiekamp omgekomen Zaanse weduwe, Geertje Pel-Groot, en haar nog levende dochter, de inmiddels 89-jarige Trijnie Pfann-Pel, hadden het leven gered van een Joods meisje: Marion Swaab. Dit artikel werd de opmaat voor een boek. Pen sprak niet alleen met alle nog in leven zijnde personen die indertijd bij Marion betrokken waren, maar deed ook uitgebreid onderzoek naar diverse zaken die verband houden met Nederland in de Tweede Wereldoorlog. Het is een indrukwekkend en vlot weglezend docudrama geworden. Zakelijk, zonder poespas, en bijna zonder emoties vertelt Pen het verhaal over Marion. Eigenlijk vind ik dat wel mooi. Want wat Pen beschrijft is af en toe zo gruwelijk dat er geen woorden voor gevonden zouden mogen worden. Wat begrijpen wij, verwende 21ste-eeuwers, van wat sommigen van onze voorouders tijdens de bezetting hebben moeten doorstaan? Soms is zwijgen gepaster dan alle superlatieven bij elkaar. Het verslag van Pen ontbeert dan ook alle kits en valse romantiek die vaak rond WOII–verhalen hangen.

Zwanger en alleen
Toen Marion geboren werd was haar vader, een Joodse stoffenhandelaar uit Amsterdam, al lang en breed naar het neutrale Zwitserland gevlucht. Hij komt naar voren als een enorme geluksvogel: als hij op de eerste de beste trein springt die hij ziet, belandt hij midden tussen een peloton Duitse soldaten. Een conducteur die naar zijn kaartje vraagt merkt dat zijn afgerukte Jodenster op de grond valt terwijl hij in zijn zakken rommelt, vertrekt geen spier, knipoogt en zegt dat hij over vijf minuten terugkomt, wat hij niet doet. Later ontspringt hij in een tram weer de dans als een controleactie precies voor zijn neus wordt afgeblazen. Als hij vervolgens in het uitgestorven centrum van Antwerpen aankomt blijkt hij te zijn ontsnapt aan een grote razzia die daar een uur tevoren plaatshad. Uiteindelijk komt hij levend en wel in een Zwitsers werkkamp terecht – ze zaten daar niet te wachten op gevluchte Joden.
De Joodse moeder van Marion heeft haar man echter zijn leven lang verweten dat hij haar zwanger en alleen achterliet. Ze was verbijsterd toen hij een foto van zichzelf op ski’s stuurde: hij leidde een lekker leventje in Zwitserland (nou ja, hij moest er wel met anderen een moeras ontginnen), terwijl zij dag en nacht doodsangsten uitstond vanwege de Jodenjacht. Wel stond ze achter het gezamenlijk genomen besluit de baby sowieso in handen van het verzet te spelen. Ze reisde haar man met heel wat minder succes achterna. Ze werd opgepakt in de buurt van Brussel en kwam in een doorgangskamp terecht waar ze het vege lijf redde door een baantje in de keuken aan te nemen, die een bewaker die een oogje op haar had haar bezorgde. Na de bevrijding vonden de ouders van Marion elkaar weer; maar het werd een zeer moeilijk huwelijk. Haar moeder was liever met haar ‘weldoener’ getrouwd – haar vader soebatte net zolang tot ze voor het oog weer een drie-eenheid vormden.

Doopsgezind geloof
Uitgebreid vertelt Pen over de familie waar baby Marion werd opgevangen: pleegmoeder Geertje bleek een vriendin van haar oma. Geertjes echtgenoot was net overleden, ze had vier eigen kinderen - pubers al - om voor te zorgen, en de verantwoordelijkheid over een ouwelfabriek (ouwel is eetpapier, versnipperd wordt het ook wel als visvoer gebruikt, Geertje en haar dochters maakten er in de oorlog roosjes van toen er geen marsepein meer voor handen was) die haar man haar naliet. Het lijkt erop dat hun Doopsgezinde geloof alle gezinsleden motiveerde om anderen te helpen waar ze konden en het verzet te steunen. In deze moderne en vrijzinnige beweging gaat het niet om de leer maar om het leven: “… Tolerantie, eigen verantwoordelijkheid en maatschappelijke betrokkenheid staan voorop. Dopers erkennen geen centraal kerkelijk gezag, laten zich pas op volwassen leeftijd dopen en beschouwen zichzelf als zelfstandig denkende geesten, die niets moeten hebben van groepsdwang of dogma's…”.
Naast deze mooie, moedige mensen steekt het leven van de verrader van Marion, hun nazigezinde overbuurman, politieagent Hendrik van der Kraan, schril af. Het is bijna onbegrijpelijk dat iemand, die zelf vader was van vier kinderen, zo’n klein peutertje aan kon geven. Verklaart geld alles? Hij spoorde minstens 143 Joden op bleek uit zijn rechtszaak, waarin hij ter dood werd veroordeeld, wat later vanwege een gratieverzoek aan koningin Juliana werd omgezet in levenslang. Hij verdiende zeveneneenhalve tot uiteindelijk wel veertig gulden per opgepakte Jood (om het maar niet te hebben over alle spullen die hij uit hun huizen stal). Geertje werd drie keer opgeroepen om Marion bij de Sicherheitsdienst te brengen. Twee keer wist ze Marion af te kopen. De derde keer meldde ze zich alleen, terwijl haar oudste dochter de kinderwagen met Marion erin stiekem naar een kennis reed, en werd Geertje opgepakt.

Voor jou is iemand doodgegaan…
Terwijl Marion als een hete aardappel aan die en gene werd doorgegeven kwam Geertje in kamp Vught terecht en werd ze de dag na Dolle Dinsdag naar kamp Ravensbrück getransporteerd. Via onder andere de bekende christelijke verzetstrijdster en lotgenote Corrie ten Boom hoorden de kinderen dat hun moeder ruim twee maanden voordat het Rode Leger het kamp bevrijdde werd vergast.
Pel geeft veel informatie over hoe het na de oorlog ging. De getraumatiseerde en over het verleden in alle talen zwijgende ouders van Marion, die met hun dochter van hot naar her verhuisden (Amsterdam – Canada – New York – België – en weer New York ), konden haar niet de warmte en aandacht geven die ze nodig had. Marion kreeg van jongsaf te horen dat ze dankbaar moest zijn: “… Voor jou is iemand doodgegaan, voor jou heeft iemand haar leven opgeofferd…”. Als puber heeft ze twee keer geprobeerd haar ouderlijk huis te ontvluchtten door zich als verstekeling op een schip te verstoppen. Hoewel ze daarmee de kranten haalde werd haar nooit gevraagd waarom ze weg wilde.
Pen: “… Toen Marion vijftig werd, besloot ze hulp te zoeken bij het Joods maatschappelijk Werk. Drie jaar lang ging ze in therapie en voerde gesprekken met psychologen. Die gesprekken maakten haar duidelijk waarom ze haar gehele leven op haar tenen liep, deed wat anderen wilden en altijd maar toegaf. De oorlog was in vijf jaar afgelopen, maar zij en haar ouders ondervonden de gevolgen voor de rest van hun leven. Bij het Joods Maatschappelijk Werk kwamen veel mensen die hun hele leven onder trauma’s leden, omdat zij door hun ouders in de oorlog in de steek waren gelaten. De problematiek was herkenbaar: kinderen die hun ouders nooit wilden teleurstellen en die spraken over onbereikbare ouders die geen liefde konden geven en alleen met hun eigen pijn en verdriet bezig waren. Kinderen die probeerden te voldoen aan de hoge verwachtingen van hun ouders en het gevoel hadden twee keer zo hard te moeten werken als anderen. Het leek alsof ze ook carrière moesten maken voor hun omgebrachte familieleden…”.
Pel heeft aan de hand van een persoonlijk levensverhaal, met verwijzing naar tientallen bronnen, een aangrijpend stuk verleden uit de doeken gedaan. Wat mij betreft is dit de mooiste manier om geschiedenis te schrijven.

Zaterdag 26 jan. 2013 zond “Een vandaag” een documentaire uit over de Yad Vashem onderscheiding voor Geertje Pel.

Uitgave: Atlas Contact - 2015, 224 blz., ISBN 78 904 502 770 8, € 19,99
Ik las het manuscript. Eind april is het boek leverbaar. Rechtstreeks bestellen: klik hier