Het gewelddadige brein – Adrian Raine

Subtitel: De biologische wortels van crimineel gedrag

“… Ben je een vrouw, dan weten we dat je je sterker tot boeken over misdaad voelt aangetrokken dan mannen – misschien wel omdat je banger bent slachtoffer van een misdrijf te worden…”, aldus Adrian Raine, hoogleraar neurocriminologie aan de universiteit in Pennsylvania in “Het gewelddadige brein”. Ik was alleen al benieuwd wat hij te zeggen had over de biologische en sociale achtergronden van agressief en crimineel gedrag omdat er zóveel thrillers rond dit onderwerp draaien (zie mijn vorige blog: “In koelen bloede” van Truman Capote), dat het CPNB er speciaal de Spannende Boeken Weken voor heeft uitgevonden, die lopen van woensdag 6 juni t/m zondag 24 juni. Het spannende boek van dit jaar is “Barst”, geschreven door Boris Dittrich, voormalig advocaat, rechter en politicus. Naar verluidt graaft de auteur vooral graag naar de psychologische drijfveren achter misdaden. Uiteraard worden ook dit jaar de prijzen voor het beste oorspronkelijke Nederlandse spannende boek en debuut uitgereikt: de Gouden Strop en de Schaduwprijs.

Oerkracht
In de jaren zeventig en tachtig, toen zowel Raine als ikzelf op school zaten, was het idee dat een criminele inslag wel eens mede veroorzaakt kon worden door biologische omstandigheden zwaar taboe. Zie de affaire rond criminoloog Wouter Buikhuisen. Of de verkettering van neurobioloog Dick Swaab omdat hij homoseksualiteit in de hersenen situeerde. De heren deden teveel denken aan Cesare Lombroso en Josef Mengele, die altijd in verband worden gebracht met stigmatisering en schedelmeting. Door de moderne genetica, en de mogelijkheid van het maken van hersenscans, is de anatomie van geweld echter weer helemaal terug van weggeweest. Zijn wij niet veel meer dan een zelfzuchtige genenmachine – à la Richard Dawkins? Heeft al ons streven uiteindelijk maar één doel: succesvolle voortplanting? Gaan wij daarom, soms letterlijk, over lijken? Gedragen de meeste mensen zich enkel altruïstisch omdat dit op den duur nu eenmaal het beste resultaat oplevert? Raine begint met aantonen hoe agressie en geweld deels zijn gebaseerd op oeroude evolutionaire krachten. Zomaar wat conclusies: mannen zijn bereid te vechten voor vrouwen, want vrouwen vinden sterke mannen aantrekkelijk. Vrouwen zijn eerder verbaal agressief: roddelen, zwartmaken, buitensluiten, beschuldigen. Zij zorgen lang voor hun kinderen dus is het belangrijk dat ze overeind blijven. Het liefst heelhuids. Achtennegentig procent van alle moordgevallen gaat om slachtoffers die niet verwant zijn met de daders: “… Stiefouders vormen in dit verband een bijzonder kwaadaardig onderwerp, een feit dat in talloze mythen en sprookjes is vastgelegd…” (Hans en Grietje, Doornroosje, Assepoester). Uit onderzoek kwam naar voren dat in Miami tien procent van de moorden betrekking had op het doden van een echtgenoot – en echtgenoten zijn meestal niet genetisch verwant. Ouders zullen veel eerder hun baby vermoorden dan hun tiener: in de eerste is nog niet zoveel energie gestoken. Verkrachters willen hun genen doorgeven, dat blijkt uit het feit dat ze bijna altijd vruchtbare vrouwen uitkiezen. En die vruchtbare vrouwen zijn ook vaak veel heviger getraumatiseerd dan jonge of oude slachtoffers; de alarmbel staat bij hen op z’n allerhardst.

Tot in het derde en vierde geslacht…
Bestaat er zoiets als een ‘moordenaarsgen’? Raine heeft veel onderzoek gedaan naar pleegkinderen en eeneiige tweelingen. Hoe liefdevol het opvanggezin ook is, sommige pleegkinderen zullen toch gevaarlijke criminelen worden. Identieke tweelingen die bij de geboorte worden gescheiden en een totaal verschillende opvoeding krijgen, vertonen een frappante overeenkomst in hun antisociale persoonlijkheidsstructuur: “… We weten ook dat genetische invloeden het sterkst zijn bij criminele loopbanen die vroeg beginnen, in allerlei situaties voorkomen, zich blijvend en ernstig laten gelden en harteloze symptomen, zoals gebrek aan berouw, met zich meebrengen…”. Raine vertelt over een Mexicaanse, vrouwelijke tweeling die na negen maanden van elkaar werd gescheiden en waarvan de een in de stad en de ander in de woestijn opgroeide: “… Toch verlieten ze geheel onafhankelijk van elkaar na het bereiken van de puberleeftijd, als door toverkracht daartoe aangezet, het ouderlijk huis en kwamen op straat terecht waar ze het ene misdrijf na het andere begingen. Los van elkaar kregen ze diverse malen gevangenisstraf voor hun misdaden…”. Terwijl recidive bij vrouwelijke misdadigers weinig voorkomt. Aanleg voor misdadig en antisociaal gedrag is voor de helft erfelijk bepaald. De invloed van de buitenwereld is ook nog eens veel heftiger dan die binnen het gezin: “… Al op negenjarige leeftijd worden kinderen eerder door hun leeftijdgenoten dan door hun ouders beïnvloed en zelfs bepaalde richtingen in geduwd en getrokken…”. Daar ga je dan als ouder met al je goede bedoelingen… Raine vertelt over de (in eerste instantie door de media zwaar bekritiseerde) onderzoeken die op stapel werden gezet. Een arts kwam tot de conclusie dat in een hele familie het MOAO-gen bij mannen niet meer functioneerde, nadat een verontruste vrouw aan de bel had getrokken omdat al haar mannelijke familieleden, inclusief haar zoontje, gedragsproblemen hadden. MAOA is een enzym dat inwerkt op neurotransmitters als dopamine, norepinefrine en serotonine. Functioneren deze neurotransmitters niet zoals het hoort dan zorgt dat voor allerlei wanorde als een laag IQ, impulsief gedrag, agressie, ADHD, alcoholisme en drugsverslaving. Nog later werd ontdekt dat een laag gehalte aan MAOA vooral antisociaal en gewelddadig gedrag in de hand werkten bij degenen die als kind ernstig mishandeld waren. Hoe moeilijk het is om de juiste conclusies te trekken uit onderzoek blijkt wel uit het feit dat de Maori in Nieuw-Zeeland en de Chinezen ook een laag MAOA-genotype hebben. De Maori staan van ouds bekend als een geducht ‘krijgers-volk’ maar de Chinezen zijn juist zeer vredelievend en beheerst. Uitgebreid gaat Raine in op nog veel meer genen die betrokken zijn bij de invloed van neurotransmitters en dus op antisociale en agressieve uitingen. Dopamine zet aan tot beloning vragend gedrag en drugsgebruik. En hoe minder serotine je hebt, hoe doldriester je kunt zijn.

Moordzuchtige hersenen
“… We vergeten dat moordenaars gedurende 99,9 procent van hun leven net zo zijn als jij en ik. Daarom maken ze ook altijd de indruk dat ze je buurman kunnen zijn. Door de tragische daden die ze binnen enkele, vluchtige momenten begaan, zijn ze anders dan wij…”. In een bloedstollend hoofdstuk vertelt Raine over de hersenscans die hij maakte van 41 moordenaars in een gevangenis waar hij vier jaar werkte. Daarbij kwam aan het licht dat de prefrontale cortex, een controleorgaan voor in je hoofd dat zorgt dat je je emoties en gedrag in bedwang houdt, bij veel delinquenten slecht functioneerde. Behalve bij een charmante seriemoordenaar. Daardoor kun je moordenaars verdelen in reactieve, onbesuisde, impulsieve heethoofden en proactieve roofdieren die ijskoud en planmatig gaan voor wat ze willen hebben. Mannen die hun vrouwen mishandelen hebben een reactief-agressieve persoonlijkheid. Na een provocatie zullen ze er waarschijnlijk op los meppen. Raine denkt dat er bij huiselijk geweld meer aan de hand is dan feministen ons willen doen geloven: namelijk dat de patriarchale samenleving het prima vindt dat mannen hun fysieke kracht gebruiken om vrouwen binnen het huwelijk te overheersen. “… Waarom? Omdat de traditionele behandelingprogramma’s voor dit soort mannen, die zijn gebaseerd op feministisch perspectief, gewoon niet werken. We moeten neuro-biologische gezichtspunten aan deze programma’s toevoegen, als we dit totaal onaanvaardbare gedrag van mannen jegens vrouwen echt willen uitroeien…”. Bij gevoelloze moordenaars gaat het in de dieper gelegen kookpot van de hersenen echter wel weer veel heftiger aan toe dan ‘normaal’. Ook in andere gedeelten kunnen verstoringen zijn. De hippocampus is beslissend voor het leervermogen en geheugen, maar ook voor de angstregulering. Psychopaten zijn vaak onbevreesd. De anterieure cingulate cortex is belangrijk in verband met zelfreflectie. Sommige psychopaten begrijpen niet hoe hun daden anderen kunnen schaden: “… Er zijn gebieden in de hersenen van misdadigers, die cruciaal zijn voor morele oordelen, die niet goed lijken te functioneren…”. En even verder: “… Terwijl de amygdala, het zenuwcentrum van emotie, helder oplicht bij normale mensen als die geconfronteerd worden met emotionerende morele dilemma’s, geeft deze kaars nauwelijks licht bij sterk psychopathische personen…”. Raine haalt de ‘jolige’ Jane Toppan aan, een verpleegster die in zes jaar tijd, opgewekt ten minste 31 mensen vermoordde, wat haar een seksuele kick gaf. Jane’s gevoelens waren vrijwel afgestorven. Vandaar het pathologische zoeken naar extra prikkels.

Onverschrokken
“… Sommige mensen die op een bepaalde manier een moord begaan, noemen we ‘koelbloedige moordenaars’, zonder al te diep over die term na te denken. Maar stel dat deze omschrijving eerder letterlijk dan figuurlijk moet worden opgevat?...”. De scheidingswand tussen psychopaten en nationale helden is flinterdun: “… Diverse biologische, psychologische en sociale risicofactoren kunnen in elkaar grijpen en tot geweld of een zichzelf opofferend heroïsme leiden…”. Het blijkt dat een abnormaal lage hartslag in rust al op driejarige leeftijd kan voorspellen wie een predispositie voor psychopathie heeft. Een lage hartslag maakt je onverschrokken en is zelfs sterker met geweld verbonden dan een criminele ouder. Je kent geen angst. Een lage hartslag kan zo’n onaangenaam leeg en rusteloos gevoel geven dat iemand op zoek gaat naar prikkels en opwinding om zichzelf op te peppen. Raine komt met Miss Mauritius aanzetten als voorbeeld, maar ook met psychopaten die kicken op macht en heerschappij over anderen. Een verschil is dat psychopaten eigenlijk altijd te maken hebben gehad met verstoorde hechte banden in de kindertijd. Psychopaten zullen ook altijd anderen de schuld geven. Nog een biologische marker is de zweetproductie die gemeten kan worden en is gelieerd aan het geweten; het gevoel voor goed en kwaad. Je geweten wordt gevormd door het geheel van de klassiek geconditioneerde emotionele reacties. Daardoor is het ook verklaarbaar dat witteboordencriminaliteit, plagiaat, het illegaal kopiëren van software of het illegaal downloaden van muziek en films helemaal niet zo slecht aanvoelt. Daar zijn wij in onze kindertijd immers nooit voor gestraft…

Kaïnsteken
Een hoofdstuk gaat over hersenbeschadigingen. Raine vertelt over een vreedzame schizofreen die op een zeker moment de stem van God hoorde die hem opdroeg de wereld van prostituees te verlossen. Daarop reet hij de baarmoeder van dertien ‘zondige’ vrouwen open. Geestesziekten zijn een opmaat tot geweld. De schrijver gaat diep in op de verwaterde versie van schizofrenie in de vorm van schizotypie: rare geloofsvoorstellingen, paranoïde ideeën, vreemd gedrag, geen intieme vrienden, afgestompt gevoelsleven - symptomen die op zichzelf niet erg opvallen maar wel duidelijke risicofactoren zijn voor gewelddadig gedrag. Raine geeft voorbeelden van misdadigers met cystes in hun hersenen. Anderen liepen door ongelukken een beschadiging op aan de prefrontale cortex. Hij heeft het over psychopaten waarvan de linker en rechter hippocampus asymmetrisch zijn tengevolge van het alcoholgebruik van hun moeder tijdens de zwangerschap. Alcohol en sigaretten staan garant voor een gewelddadige carrière van een ongeboren kind: hoe meer, hoe agressiever. Zie verder het abnormale uiterlijk bij een foetaal syndroom. Een zware bevalling in combinatie met afwijzing van de moeder betekent bijna zeker een uiterst gewelddadig karakter. Zuurstofgebrek tijdens de geboorte voorspelt een gebrek een zelfbeheersing. Zwangerschapsvergiftiging heeft vaak te maken met een laag IQ. Een breuk in de moeder-kindrelatie wordt gelinkt aan liefdeloze psychopathie. Ook veelvuldig verhuizen in de kindertijd schijnt van invloed te zijn op een abnormale ontwikkeling van de hippocampus, die belangrijk is voor de angst- en agressieregulatie. Psychopaten hebben meestal een betere bedrading tussen de linker en rechterhersenhelft waardoor ze verbaal sterker zijn dan normaal. Pathologisch liegen en bedriegen vraagt dan ook een hoog IQ en gaat gepaard met een grotere witte hersenmassa dan normaal. De waarheid spreken is veel makkelijker, al liegen we allemaal. Constant. En dat is maar goed ook, want het maakt het samenleven een stuk aangenamer. We liegen vooral tijdens ons eerste afspraakje. Anders hadden we ons eerste kusje misschien wel nooit gehad. Ook al denken veel politieagenten, douaniers en psychologiestudenten dat ze leugenaars er zo uitpikken, feit is dat dat heel moeilijk is. Het enige wat je zou kunnen opmerken is dat leugenaars heel stil zitten omdat ze alle aandacht nodig hebben om te kunnen faken. Mensen met een verminderde prefrontale grijze massa zijn vaak levenslang antisociaal. Witteboordcrimenelen hebben op allerlei fronten in de hersenen meer volume en zijn daardoor vaak slimmer dan gewone mensen, maar het deel dat gevoelig is voor beloningen en dan vooral in geld, is ook bovenmatig ontwikkeld. Dat verklaart veel. Bestaat er zoiets als een ‘kaïnsteken’? Er zijn zeker vrijwel onzichtbare lichamelijke afwijkingen die duiden op een agressieve inslag omdat ze te maken hebben met een neurologisch mankement. Lombroso heeft deels gelijk. Bij topsporters, ADHD-ers en mensen met een tekort aan empathie is de ringvinger bijvoorbeeld vaak langer dan de wijsvinger. Lange ringvingers wijzen op een agressieve inslag en dat heeft weer te maken met veel testosteron.

All you need is love
Er bestaat een connectie tussen ondervoeding en asociaal gedrag. Door een tekort aan ijzer, zink, eiwit, vitamine B2 en omega-3 in ons voedsel komt een aantal van ons in de goot terecht. Zwangere vrouwen die in de hongerwinter giftige tulpenbollen aten kregen gewelddadige kinderen. Hoe hoger de visconsumptie hoe minder moorden. Visolie, rijk aan omega-3, maakt namelijk opvallend sociaal. Omega-3 versterkt de structuur en functies van het brein. Een lage zink-koperverhouding in het bloed maakt agressief. IJzer en tryptofaantekort zorgen voor een afname van positieve emoties. De remedie: veel spinazie eten want dat zit vol tryptofaan. Junkfood leidt tot een lage bloedsuikerspiegel en dat verhoogt weer de agressie. Kinderen die veel snoep eten zijn als volwassenen drie keer agressiever dan normaal. De hoeveelheid lood in het milieu is inherent aan de geweldscijfers. Lood vergiftigt de hersenen waardoor ze krimpen. Zware metalen als cadmium en mangaan zijn een aanslag op ons brein. Lassers zeggen soms letterlijk dat ze gek worden van dampen. Verstedelijking en werkloosheid leiden niet tot hogere moordcijfers. Armoede en een grote inkomensongelijkheid doen dat wel. Samenlevingen die meer in geld dan in liefde geloven staan inherent aan meer misdaad: all you need is love. Het ontbreken van moederliefde heeft alles te maken met geweld. Verwaarlozing zorgt dat je genen veranderen: ‘epigenetica’. De stressfactor in de buurt waar je opgroeit heeft alles te maken met cognitieve achteruitgang. Door het meemaken van een moord presteer je slechter op school. Maar we weten dat een positief gezinsleven een kind tegen antisociaal gedrag kan beschermen, ook al leeft hij in een gemeenschap waar veel geweld heerst. Raine gaat diep door over de interactie tussen biologische en sociale factoren. Een cocktail van slechte biologische en slechte sociale omstandigheden zorgen voor het ontstaan van de meest extreme misdadigers: “…Hoe je het ook wendt of keert, onderzoeken tonen aan dat een interactie van biologische en sociale factoren veel verderfelijker kan zijn dan elke factor op zich…”.

Genezing
Biologie is geen noodlot. Er zijn allerlei manieren om misdaad te genezen. Raine haalt een onvoorstelbaar resultaat aan van een jongen die in een biofeedback-kliniek zijn onderprikkelde, onvolwassen cortex opnieuw herschiep en trainde door middel van een Pac-Man-computerspelletje. Tijdens een experiment werden een groep zwangere vrouwen uit de lagere sociale klassen intensief begeleid door verpleegkundigen die hen adviseerden op het gebied van roken, drinken, goede voeding en de sociale, emotionele en fysieke behoeften van hun baby’s. Vergeleken met een controlegroep scheelde dat meer dan 50 procent aan arrestaties in het latere leven van de kinderen. Een ander experiment begeleidde een groep driejarigen in zake goede voeding, cognitieve stimulering en fysieke training, door ze bijvoorbeeld iedere dag twee uur buiten te laten spelen. Ook dit preventieprogramma liet een significante afname van gedragsproblemen en hyperactiviteit zien vergeleken bij de ‘normale’ groep. Raine behandelt het controversiële onderwerp fysische/chemische castratie bij pedofielen en zedendelinquenten die deze prijs soms heel graag willen betalen voor zielsrust. Zo leuk is het niet om weg te rotten in de gevangenis terwijl je voortdurend belaagd wordt door anderen omdat je nu eenmaal helemaal onderaan in de pikorde van de broeders in het kwaad staat. Raine: “… Het is een bittere pil voor veel criminologen en psychologen, maar medicatie werkt bij het controleren en reguleren van agressie bij kinderen en volwassenen…”. En vaak ook nog eens een stuk beter dan gedragstherapie. Uit studies blijkt dat het toedienen van omega-3 en multivitaminen aan gevangenispopulaties het aantal geweldsmisdrijven soms wel met 34 procent deed afnemen. Verder maken meditatietechnieken als mindfulness je niet alleen rustiger en positiever, ze blijken ook nog eens je breinstructuur wezenlijk te veranderen.

Meedenken
De sociale omgeving heeft een vergaand ‘biosociaal’ effect op de hersenen. Kun je de voorafgaande geschiedenis van criminelen ontkennen die hen op het neerwaartse pad naar geweld heeft gestuurd? Een en ander noopt ons na te denken over de vrijheid van onze wil. Zijn wij enkel het product van onze genen en onze omgeving? Zijn wij machines die geloven in onze vrije wil? Raine neemt een middenpositie in. Op een schaal van 1 tot 100 zitten wij willicht allemaal ergens tussen vrij en onvrij in. Raine vraagt zich af of wij zijn geprogrammeerd voor vergelding: “… Als we psychopaten gaan vergeven, dan zouden we door hen onder de voet worden gelopen…”. In hoeverre kun je iemand verantwoordelijk stellen voor zijn daden? Wat is recht? Moeten we geweld zien en behandelen als ‘ziekte’? Raine werkt op het eind van zijn boek een stel toekomstscenario’s uit. Als criminaliteit een ziekte is kunnen we dan daarop testen zoals we tegenwoordig bevolkingsonderzoek doen naar borst- en baarmoederhalskanker? Moet er meer educatie op school komen? Moet er een nationaal testprogramma komen voor schoolkinderen met betrekking op een eventuele criminele inslag? En wat doe je dan met de ‘rotte appels’? Geef je je kind op voor een ‘interne behandeling’? Wat gebeurt er als je dat niet doet en het gaat mis? En als een kind in de rode zone zit, hoe zit het dan met de biologische vader? Niemand kan een kind zo kwetsen als ouders en 80 procent van kindermishandeling wordt door ouders begaan. Misschien zouden mensen een vergunning moeten krijgen voor het op de wereld zetten van kinderen? En wat te denken van een verplicht examen ouderschap? Wat zouden dan de sancties moeten zijn op illegaal ouderschap? Big Brother is watching you. Feit is dat er overal steeds meer veiligheidsmaatregelen worden genomen. Raine doet een klemmend beroep op de lezer mee te denken.

Adrian Raine in “Gesprek op 24” – VPRO 09-09-2013: zie hier

Uitgave: Balans – 2013, vertaling Gerrit Jan Zwier, 440 blz., ISBN 978 946 003 635 4, € 7,90
Rechtstreeks bestellen: klik hier