Subtitel: De paranoïde verbeelding in het Hitler-tijdperk
Ik weet niet hoe het met u is, maar ik word in het dagelijks leven gebombardeerd met complottheorieën. Covid zou ‘maar een griepje zijn’. Achter de coulissen is een geheime wereldelite bezig de ‘Great Reset’ voor te bereiden. In de vaccins zitten ‘chips die je spirituele brein veranderen’. Soms denk ik: wat zou de grote Italiaanse schrijver Umberto Eco van onze woelige tijd vinden? Ik heb zijn intrigerende romans “De slinger van Foucault” en “De begraafplaats van Praag” besproken, die geheel en al draaien rond samenzweringen. Ergens zegt hij: als iemand met de Tempeliers aan komt zetten, weet je dat je met gekken van doen hebt. Ik denk dat je van de term ‘the Great Reset’, die anno 2021 een geheel eigen leven is gaan leiden, onderhand hetzelfde kunt zeggen. Dat Dan Brown nog niet met een onderhavige titel is gekomen! Zelfs in de kerk buitelen de zienswijzen over elkaar heen. Omdat ik mij op deze site nadrukkelijk uitvent als gelovige, denk ik dat u er recht op hebt te weten waar ik sta. Ik ben keurig geprikt en laat als een mak schaap mijn QR-code zien als dat wordt gevraagd. Ik noem mij tegenwoordig maar een Hugo de Jonge-christen, refererend aan het legendarische interview bij tv-zender Family 7 - zie hier. En voor de verdwaalde dan wel geïnteresseerde gast die in het meningencircus de weg kwijt is, verwijs ik graag naar de wijze preek die schrijver/dominee Frans Verbaas op zondagmiddag 5 september in de protestantse gemeente te Heusden hield – zie hier.
Post-truth tijdperk
Wij leven in het tijdperk van ‘post-truth’ en ‘alternative facts’ aldus de Britse historicus Evans: “… Alles gebeurt met een reden, niets is wat het op het eerste gezicht lijkt en alle gebeurtenissen zijn het resultaat van kwaadwillende groeperingen die achter de schermen de touwtjes in handen hebben – al deze ideeën zijn zo oud als de geschiedenis zelf. Maar de laatste jaren lijken complottheorieën aan populariteit en gezag te winnen…”. In mijn vorige blog heb ik het gehad over Stalin, een paranoïde complotdenker bij uitstek, die door middel van propaganda een heel volk in zijn greep hield. Zelfs gerenommeerde schrijvers als Vasili Grossman en Isaak Babel schaarden zich in eerste instantie aan zijn zijde. Vatbaarheid voor complotdenken zegt dus niets over iemands intellectuele capaciteiten. Integendeel. Volgens een psycholoog in de laatste uitzending van de vierdelige documentaire “Dus ik volg” van Stine Jensen, zijn het juist de slimmeriken die vatbaar zijn voor sektarisch gedachtegoed, omdat ze nieuwsgierig en onderzoekend van aard zijn – zie hier. Complottheorieën komen vooral op in onzekere, gespannen situaties. Mensen zoeken oorzaken voor wat hen overkomt. Evans behandelt in zijn boek vijf complottheorieën die rondzingen inzake Adolf Hitler.
Paranoïde stijl
In november 1964 was Richard Hofstadter een van de eersten die in Harper’s Magazine aandacht vroeg voor complottheorieën, in zijn veelgeprezen artikel ‘The Paranoid Style in American Politics’. Hij serveerde de tegenwoordig zogeheten ‘wappies’ niet af als mensen met een psychische aandoening. Hij had het over de ‘paranoïde stijl’, omdat hij geen ander woord kon verzinnen voor hun ‘verhitte overdrijving, argwaan en samenzweerderige verbeeldingskracht’. Natuurlijk kwam het verschijnsel ook al voor in de geschriften van achttiende-eeuwse vrijmetselaars en Illuminaten (zie “De begraafplaats van Praag”), maar in de twintigste eeuw stak het pas écht zijn kop op, met het mccarthyisme (zie “Het complot tegen Amerika” van Philip Roth). In alle uithoeken van de samenleving ontwaarde senator McCarthy destijds communisten die bezig waren de sociale en politieke orde te ondermijnen. Hofstadter: “… doorslaggevende gebeurtenissen worden niet gezien als onderdeel van de loop van de geschiedenis, maar als consequenties van iemands wil…”. Inmiddels bespeelt internet de massa constant met op dit denken gestoeld nepnieuws. “… Al in 1990 kwam de Amerikaanse schrijver Mike Godwin met wat we inmiddels de Wet van Godwin noemen, die stelt dat hoe langer een discussie (op internet) duurt, hoe waarschijnlijker het wordt dat Hitler zal worden genoemd, wat meestal – maar niet altijd – het einde van de discussie betekent…” (zie bijvoorbeeld het gebruik van Jodensterren in corona-demonstraties of de Fryslânrede die rabbijn Tamarah Benima op 30 oktober in Leeuwarden uitsprak). Het is heel normaal geworden degene waar je tegen bent, bijvoorbeeld Donald Trump, te vergelijken met Hitler. Waarom? Hitler is het ultieme ijkpunt van het kwaad. Wie is er fouter dan Hitler?! Echter, niet iedereen is anti-Hitler. Hij heeft zijn bewonderaars, waaronder de Holocaustontkenners.
Verborgen hand
Complottheorieën zijn er in twee soorten: sommigen zouden worden uitgebroed door een groepering die de macht wil overnemen over een groot geografisch gebied waar ze een lange tijd, soms zelfs eeuwen, over doen (Joden, communisten, Illuminaten, vrijmetselaars). Sommigen hebben betrekking op een enkele gebeurtenis in de tijd, waar een geheime georganiseerde club voor verantwoordelijk is (de moord op Kennedy, de eerste maanlanding). In het brein van de complotdenker kunnen ze wel over en weer allerlei verbanden met elkaar aangaan: ‘als dit waar is, zal dat ook wel waar zijn’, enzovoort, en zo verder. Kenmerkend is dat er áltijd een verborgen hand wordt gezien achter historische voorvallen. De officiële versie van een gebeurtenis is een leugen. De waarheid wordt verhuld om de machtsposities van overheden en elites te beschermen. En alleen de aanhangers van de complottheorie kennen de waarheid. Zíj weten hoe het zit. Echte complotten bestaan er wel degelijk en niet elke complottheorie is onjuist. Zie het Watergateschandaal of de recente mondkapjesdeal. Dan gaat het altijd om een gering aantal personen die te maken hebben met tijdsbeperkingen. Naarmate er meer mensen bij betrokken zijn, zal de kans dat hun geheim verraden wordt immers toenemen. ‘Nepnieuws’ of ‘alternatieve feiten’ zijn wat anders dan complottheorieën. Een echte complottheorie veronderstelt altijd een groep mensen die heimelijk plannen maakt om een ongeoorloofde actie uit te voeren. Evans: “… In nazi-Duitsland produceerde de staatspropagandamachine onder leiding van Joseph Goebbels enorme hoeveelheden nepnieuws – beter: leugens. Hitlers beleid was er systematisch op gericht om mensen in en buiten Duitsland te misleiden over zijn werkelijke bedoelingen….”. In tegenstelling tot Stalin, met zijn zuiveringsacties en showprocessen, werden bij die propaganda echter nauwelijks complottheorieën ingezet.
De protocollen van de wijzen van Sion
Op een werkelijk fascinerende wijze laat Evans zijn licht schijnen op misschien wel de meest beruchte publicatie aller tijden, “De protocollen van de wijzen van Sion”, een kort traktaat dat aan het begin van de twintigste eeuw voor het eerst verscheen. In feite gaat het om een vrij onleesbare en verbijsterend saaie tekst, waarin wordt beweerd dat er een Joods complot bestaat, waarvan de deelnemers de wereldheerschappij willen overnemen (zie Eco’s “De begraafplaats van Praag” en de ‘Great Reset’). Een en ander moet beoordeeld worden in het licht van de door Napoleon ingevoerde antidiscriminatiewetten inzake de Joden. Hij vond dat de Joodse religieuze minderheid volledige en gelijke burgerrechten moest krijgen. Zijn ultraconservatieve tegenstanders meenden echter dat wanorde, oorlogen en het uiteenvallen van de samenleving alleen kon worden voorkomen als de Europese staten stevig verankerd waren in het christendom: “… Ze vreesden dat de emancipatie van de Joden, die in grote delen van Europa de enige significante niet-christelijke gemeenschap vormden, die principes ondermijnen…”. Geestelijke en oerconservatieve schrijvers veroordeelden de Franse republiek als de creatie van een complot van Joden en vrijmetselaren. De Joden hadden volgens hen immers de internationale financiële wereld en de pers in handen! Vandaar het overal en altijd weer oplaaiende antisemitisme. Evans beschrijft, evenals Umberto Eco, hoe fragmenten uit rare romans als “Biarritz” van Hermann Goedsche en “Joseph Balsamo” van Alexandre Dumas destijds een eigen radicaal-antisemitisch leven gingen leiden: “… met de kanttekening dat het weliswaar fictie was, maar wel degelijk gebaseerd op feiten (een kenmerk van veel complottheorieën, die het onderscheid tussen feiten en fictie weglaten en stellen dat het niet uitmaakt of de details van een verhaal kloppen als die maar de onderliggende fundamentele waarheid aantonen)…”.
Vervalsing
“De protocollen van de wijzen van Sion” is een verward, chaotisch en haastig in elkaar geflanst allegaartje van Franse en Russische bronnen. Duidelijk herkenbaar is bijvoorbeeld een satire van ene Joly. De ideeën van “De protocollen” vonden hun uiteindelijke vorm in Rusland, waar ze in het publieke domein belandden. Het resultaat: een door de aanhangers van de tsaristische autocratie en de Orthodoxe kerk gesanctioneerde virulente antisemitische haat, gevoed door apocalyptisch denken, dat zijn uitlaatklep vond in ongekende pogroms (zie het werk van de ‘Zwarte Honderden’). “De protocollen” werd een standaard element in Hitlers propaganda. Ook al wisten de hoge piefen in Duitsland best dat het pamflet op louter onzin berustte. Ze vonden het prima dat opgejutte jeugdige fanatici, die allang bedwelmd waren door het concept van een ‘Arisch meesterras’ en een strijd waarin het ging om de ‘survival of the fittest’, met als vijand de socialistische dan wel communistische Joden die de Europese beschaving wilden verwoesten, het gebruikten voor hun rechts-extremistische visie. Het gekke is dat Hitlers bibliotheek met zestienduizend titels niet eens een exemplaar van “De protocollen” bevat. Niet dat hij al de boeken die hij bezat ook daadwerkelijk las, hoor. Hij verwierf zijn kennis over “De protocollen”, evenals veel anderen, via-via. Ook was hij op de hoogte van de in 1924 in de Duitse pers verschenen beschuldiging dat de tekst van “De protocollen” was gebaseerd op plagiaat. Het artikel kreeg veel publiciteit. Hij bagatelliseert de zaak in “Mein Kampf”, en dat is tevens de enige keer dat hij naar “De protocollen” verwijst. Na een uitspraak van het gerechtshof in Bern dat het betreffende “De protocollen” om vervalsing ging, besloot Goebbels’ ministerie van propaganda de tekst niet al te vaak te gebruiken in hun publieke aankondigingen. Hoewel “De protocollen” dus zelden rechtstreeks werd genoemd, verwezen de nazi’s tot aan het eind van de oorlog naar ‘een wereldwijd Joods complot’. Het ministerie van propaganda had het zelfs over ‘het schaakmat zetten van driehonderd geheime Joodse koningen’. Evans: “… Complotten met dertien mensen zijn misschien nog geloofwaardig, maar driehonderd betrokkenen? Dat is zeer onwaarschijnlijk…”. De waarheid is dat de Joden helaas totaal ongeorganiseerd waren. Enige mate van organisatie had misschien de levens van miljoenen mensen kunnen redden.
Nobele leugen
"De protocollen" is tot op zekere hoogte een ‘open’ tekst die een verscheidenheid aan interpretaties toelaat. Historicus John Gwyer publiceerde in 1938 een kritisch essay waarin hij ‘believers’ in de ‘Onzichtbare Hand’ bestempelt als leden van een ‘onfortuinlijke groep’ “… die in staat is overal een complot te zien. Ze kunnen geen krant openslaan, geen boek lezen en geen bioscoop bezoeken zonder het werk van de Onzichtbare Hand te zien, die hen onderwerpt aan subtiele propaganda of probeert hen tot pionnen te maken in een gecompliceerd sabotageplan…”. Hoeveel deze wel héél tegenstrijdige Onzichtbare Hand aan de ene kant ook geeft en aan de andere kant weer neemt. Geloof in de Onzichtbare Hand spaart in ieder geval veel denkwerk uit, en tegenstanders zijn makkelijk en zelfbevestigend te weerleggen: critici zitten zélf in het complot. “… Er is nooit een aanhanger van ‘De protocollen’ geweest die het document probeerde te verdedigen door te bewijzen dat het authentiek is…”. Gerenommeerde nazi’s gaven dan ook toe dat de herkomst van het document obscuur was, maar het doel heiligt de middelen. Het is regelmatig ingezet als ‘nobele leugen’, kreeg een cultstatus, en miljoenen lezers over de hele wereld raakten ervan in de ban: het ‘strookte met wat er gebeurde’. De nazi’s schilderden de twintigste eeuw af als de apocalyptische culminatie van een duizenden jaren durende rassenoorlog waarin ‘de eeuwige Jood’, die opstoker van verwoesting, eindelijk het onderspit zou delgen. Opvallend is dat dergelijke denkbeelden circuleerden in gesloten ideologische cocons die immuun waren voor inhoudelijke bezwaren. Zie de bubbels van gelijkgestemden op internet. Hitler ging ook veel verder dan “De protocollen”, waarin het over van alles en nog wat gaat, behalve de vernietiging van de niet-Joodse wereld. Toen de vervolging en moord op de Joden haar afgrijselijke climax bereikte, werd “De protocollen” dan ook niet meer herdrukt: “… De nazi’s begrepen dat de boodschap van het document overbodig was geworden omdat die was overvleugeld door propaganda die overtuigender en directer was, zoals de antisemitische films ‘Der ewige Jude’ en ‘Jud Süss’…”. De impact van “De protocollen” was eerder direct dan indirect: “… Het document was voor de nazi’s geen onthulling, maar een bevestiging van wat ze al wisten…”.
De dolksteeklegende
De tweede complottheorie die Evans onder de loep neemt is de zogeheten 'dolksteeklegende'. De nederlaag van WO I lag de Duitsers zwaar op de maag. Men wilde niet inzien dat de moraal van de militairen was ondermijnd door ernstige tekorten aan munitie, apparatuur, brandstof, levensmiddelen en zelfs uniformen, uitputting, logistieke problemen, onderbezette eenheden, hopeloze offensieven tegen een veel te machtige vijand die met tanks eenvoudig over hen heen denderde, het zinloze en bloederige verlies van bijna een miljoen manschappen en uiteindelijk het totale gebrek aan ontzag voor hogergeplaatsten. Er brak muiterij uit. Steeds meer soldaten gaven zich over aan de geallieerden of deserteerden. En ondertussen had de bevolking geen idee hoe slecht het wanordelijke leger er aan toe was, want daar mocht niet over worden gepraat. Na de wapenstilstand ‘demobiliseerden’ de militairen zichzelf, en keerden stelend en plunderend naar huis terug. Kort gezegd komt het er op neer dat rechts volhield dat het leger bevolkt werd door helden, maar dat het slappe linkse thuisfront hen een dolkstoot in de rug had gegeven door het bijltje erbij neer te gooien in plaats van hen te steunen. Het was allemaal de schuld van de revolutionairen die keizer Wilhelm II het land uit hadden gejaagd, de pacifisten, de socialisten, de communisten en uiteindelijk natuurlijk die verwijfde Joden, want wie trokken er ánders - internationaal - aan de touwtjes?! Feiten deden er niet meer toe. Hitler heeft niet zo heel veel aandacht aan de dolksteeklegende geschonken; hij wilde iedereen te vriend houden.
Wie stak de Rijksdag in brand?
Complottheorieën duiken vaak op rond gewelddadige, onverwachte politieke gebeurtenissen: “… De moord op president John F. Kennedy in Dallas in 1963 en de verwoesting van de Twin Towers van het World Trade Center in New York op 11 september 2001 zijn wellicht de twee voornaamste maalstromen waarin hedendaagse complotdenkers zich hebben laten meezuigen om, als ze weer bovenkomen, complexe hypothesen en pseudoverklaringen te spuien. De aanhangers van elkaar bestrijdende theorieën vechten langdurige conflicten uit met adembenemend gedetailleerde en ingewikkelde bewijzen waarin leken hopeloos verdwalen…”. Er kwamen ook allerlei alternatieve geschiedenissen op gang rond het, uit protest tegen de opkomende nazi’s, door de Nederlandse communist Marinus van der Lubbe in brand gestoken Rijksdaggebouw in Berlijn (27.01.1933). Dat kon die jongen niet in zijn eentje hebben gedaan. Volgens de nazikopstukken in wording moest er een bende brandstichters zijn geweest. Goebbels schreef in zijn dagboek dat deze van plan waren ‘met vuur en terreur verwarring te zaaien’ zodat er paniek zou uitbreken. Overal werden er communisten opgepakt, die klaarblijkelijk uit waren op een machtsgreep. Rijkspresident Hindenburg tekende een nooddecreet waardoor in het hele land de burgerrechten werden afgeschaft. Er kwam een einde aan de vrijheid van meningsuiting, de vrijheid van vergadering en de persvrijheid. De autonomie van bepaalde deelstaten werd geschorst, telefoontaps en onderschepping van de correspondentie en andere inbreuken op de rechten van individuele burgers gelegaliseerd. In een nieuwe wet kwam op brandstichting de doodstraf te staan. En zo werd de weg geplaveid voor de dictatuur van de nazi’s. Het Derde Rijk stoelde op een complottheorie. Talloze communisten beargumenteerden op hun beurt dat de nazi’s de verantwoordelijken moesten zijn. Zij sponnen immers garen bij de brand: “… deze zogeheten ‘cui bono-argumenten’, wie er beter van wordt, komen in veel complottheorieën voor…”. Tot op de dag van vandaag wordt er over gesteggeld. Als de Rijksdagbrand er niet was geweest, hadden de nazi’s hun dictatuur wel op een andere manier weten door te drukken, betoogt Evans. Net zo goed als dat een op autocratie uit zijnde overheid heden ten dage echt geen coronapandemie nodig heeft om eventuele snode plannen uit te voeren. Machtswellustelingen vinden altijd wel hun weggetjes.
Hess’ vlucht naar Groot-Brittannië
Waarom vloog plaatsvervangend leider van de nazipartij Rudolf Hess, op zondag 10 mei 1944, met een Messerschmitt over de Noordzee, richting Groot-Brittannië? Was dat inderdaad omdat hij, zoals hij zelf stelde, een ‘missie voor de mensheid’ had te vervullen? Wilde Hitler echt de oorlog met Groot-Brittannië beëindigen, zoals hij beweerde? Pleegde hij zijn actie op eigen houtje en niet op bevel van de Führer, zoals hij altijd heeft volgehouden? Dacht hij werkelijk dat de geslepen, maar verbijsterde Churchill in zijn belachelijke voorstel, die de onnozelste eisen bevatte, zou tuinen? Of, nog gekker, was Hess misschien door Churchill naar het Verenigd Koninkrijk gelokt, zoals de paranoïde Stalin dacht? Zodat ze de handen ineen konden slaan om de Sovjet Unie aan te vallen? Hess blijkt een verbazingwekkende persoonlijkheid: “… hij wijdde zich aan astrologie, occulte zaken, homeopathie en merkwaardige voedselmodegrillen…”. Vonden de nazi’s hem een beetje koekoek? Een en ander leidde tot de volgende bak: “… Hess wordt bij Churchill gebracht, die hem vraagt: ‘Dus u bent die krankzinnige?’ Waarop Hess antwoordt: ‘Nee, ik ben zijn plaatsvervanger.’…”. Feit is dat hij langzaamaan gedegradeerd werd in de partijtop. Ondanks zijn felle antisemitisme, werd hij toch alom beschouwd als een van de weinige eerlijke, onomkoopbare personen in de nazileiding en genoot hij het vertrouwen van een groot deel van de bevolking.
Zou het niet eens zo kunnen zijn dat…
Zoals altijd, suggereren complotdenkers (zie Joseph P. Farrell, Abdallah Melaouhi, Wolf-Rüdiger Hess, Padfield, Picknett, Hugh Thomas) dat het nodige documentatiemateriaal rond Hess’ optreden is verdonkeremaand, zodat het nageslacht nooit meer achter de waarheid kan komen: “… En als de details ontbreken, moet de verbeelding maar als een substituut dienen…”. Even verder: “… Na de vondst van vervalste documenten in de dossiers over Hess en aanverwante zaken in de British National Archives, verscherpte dat instituut de toelatingsvoorwaarden voor bezoekers, die sinds 2006 alleen aantekeningen mogen maken in gebonden, geniete of gestikte boekjes om te voorkomen dat ze vellen papier met vervalste documenten in de dossiers stoppen…”. Evans: “… Complotdenkers kennen ook vaak disproportioneel veel gewicht toe aan op zich authentieke bronnen. Ze verbinden de stippen tussen authentieke stukken historisch bewijsmateriaal om een beeld te schetsen dat op geen enkele manier plausibel is…”. Bewijst de namenlijst van bijvoorbeeld de besloten Bildenbergconferenties dat daar door een onbetrouwbare elite een eng complot wordt gesmeed? De stapels boeken die zijn geschreven over samenzweringen inzake Hess hangen van niet-onderbouwde speculaties, suggesties en insinuaties aan elkaar: ‘We denken dat…’, ‘we vermoeden dat…’. “… Het doet er niet eens meer toe of theorieën kunnen worden bewezen of enige basis hebben in verifieerbaar gedocumenteerd materiaal. Alleen de amusementswaarde telt…”. Toen het Hess op drieënnegentigjarige leeftijd eindelijk lukte om na diverse vergeefse pogingen zelfmoord te plegen in de Spandaugevangenis, werd het gebouw onmiddellijk gesloopt om te voorkomen dat de locatie een bedevaartsoord voor (neo)nazi’s zou worden. Op het terrein verrees een supermarkt voor de Britse militairen en hun gezinnen, die naar de supermarktketen Tesco prompt ‘Hessco’ werd genoemd. De meest bizarre complottheorie rond Hess vond ik wel de bewering dat een dubbelganger zijn straf zou hebben ondergaan. Wie gaat er nu zijn hele leven lang voor iemand anders in de gevangenis zitten?!
Er ist wieder da
In het laatste hoofdstuk behandelt Evans de complottheorie dat Hitler geen zelfmoord pleegde, maar ontsnapte uit de Berlijnse bunker waar hij zich in had opgesloten. Stalin was daar bijvoorbeeld vast van overtuigd. “… De gedachte dat Hitler in de een of andere vorm nog leefde, speelt al decennialang een rol in boeken, films en de amusementsindustrie. In de film ‘The Boys from Brazil’ (1978) gebruikte Jozef Mengele, de kamparts van Auschwitz, monsters van Hitlers bloed om genetisch exacte kopieën van de Führer te maken; in hetzelfde jaar probeerden neonazi’s in een aflevering van de serie ‘The New Avengers’ met Patrick McNee en Joanna Lumley Hitler te bevrijden uit een schijndood. ‘They Saved Hitler’s Brain’ was gebaseerd op een vergelijkbaar scenario; de titel van die film werd geparodieerd in een aflevering van The Simpsons die ‘They Saved Lisa’s Brain’ heette. In ‘Flesh Feast’ (1970) heeft een groep nazi’s zich ontfermd over Hitlers lichaam om het te klonen, al doet de door Veronica Lake vertolkte wetenschapper die de leiding heeft over het experiment dat alleen om wraak op Hitler te nemen voor de dood van haar ouders in een concentratiekamp; ze gooit vleesetende maden in zijn gezicht. In Armin Müller-Stahls film ‘Gespräch mit dem Biest’ (1996) komt Hitler, 103 jaar oud, uit een ondergrondse bunker voor een interview met een journalist die hem uiteindelijk neerschiet. De verhaallijn van Timur Vermes’ recente roman ‘Er ist wieder da’, waarin Hitler na tientallen jaren ontwaakt en terugkeert in de hedendaagse Duitse maatschappij die hij ziet door de ideologische oogkleppen van de nazi’s, hoort in dezelfde categorie thuis…”. Zie ook “Der Untergang”. In deze films gaat het meestal over het goede dat na een heroïsche strijd het ultieme kwaad overwint. ‘Er ist wieder da’ heeft echter een minder geruststellende boodschap. In dit boek wordt Hitler geleidelijk geaccepteerd door de hedendaagse Duitse samenleving.
Literair onderwereld
Naast al die fictie zijn er de meest serieuze pseudo-studies verschenen waarin wordt beweerd dat Hitler daadwerkelijk aan de dood is ontsnapt. In de literaire onderwereld van pan-Germanistische nationalisten, neonazi’s, antisemieten, Holocaustontkenners, pseudowetenschappers, ufologen, occultisten, birthers, truthers, fantasten en complotdenkers wordt vaak beweerd dat hij met Eva Braun naar Argentinië is gevlucht. Angela Merkel zou zelfs één van hun dochters zijn! Duidelijk is dat dit allemaal aanhangers van alternatieve kennis zijn. Minachting voor ‘officiële’ kennis is zo ongeveer het enige wat ze gemeen hebben. Verder bestaat er nog een hoop lariekoek van documentairemakers die uit zijn op sensationele en prikkelende reportages voor tv-zenders als The History Channel en dergelijke. Soms gaat het ook om doelbewust misleidend materiaal van de Sovjets en later de Russen. Hoewel internet de wereld van ondergrondse pseudo-informatie de kans heeft gegeven zich verder en sneller te verspreiden dan vroeger mogelijk was, is er inhoudelijk niets nieuws onder de zon: “… De mythe past in de klassieke context van de grote leider die de dood te snel af is en in het geheim voortleeft als een bron van inspiratie voor zijn volgelingen, zoals de oude Britse koning Arthur, de middeleeuwse Duitse keizer Frederik I Barbarossa of zelfs de Franse keizer Napoleon, die naar verluidt onlangs nog is gezien…”. Je zou ze kunnen zien als een soort tegenhangers van Jezus Christus. Wie zei ook alweer: alles komt altijd uit de Bijbel?
Onschuldig?
Is een en ander wel zo onschuldig? Evans: “… Complottheorieën bestaan al sinds mensenheugenis, maar ze hebben pas in de afgelopen eeuwen, en dan met name sinds de Verlichting en de Franse revolutie, de kenmerken aangenomen waarmee we de laatste jaren vertrouwd zijn geraakt toen ze zich onverbiddelijk gingen verspreiden via de nieuwsmedia, internet en de fictieve werelden van televisieseries en Hollywoodfilms. Ze hanteren veel van de elementaire en veelgebruikte structuren en argumentatiemethoden van de moderne wetenschap (of lijken dat te doen) en zijn daarvan in allerlei opzichten ook het product. Ze presenteren aan hun gebruikers een zwart-witte wereld met individuele helden – meestal buitenstaanders – die een loodzware strijd voeren om de waarheid aan het licht te brengen, en collectief opererende slechteriken, die doorgaans machtsposities bekleden en alles in het werk stellen om de waarheid te verhullen. In weerwil van de morele ambiguïteit van het echte leven schetsen deze theorieën een beeld van absolute morele waarheden, van goed en kwaad, een beeld dat makkelijker te begrijpen en daardoor interessanter en opwindender weer te geven is dan de grijze complexiteit van de gedocumenteerde werkelijkheid. De lezer, televisiekijker of bioscoopbezoeker put bevrediging uit identificatie met de onbevreesde held terwijl hij of – minder vaak – zij de sluier van geheimhouding verwijdert die door instituties is aangebracht en zo de samenzweerders ontmaskert die gebeurtenissen manipuleren uit eigenbelang…”. Roger Clarke: “… Complotdenkers vervuilen kennisbronnen door laagopgeleiden op een neerbuigende manier uit te buiten en hun onwetendheid te versterken. Ze moedigen mensen aan om academisch werk te verwerpen en doen afbreuk aan de reputatie van echte historici… Als we de geloofwaardigheid van deugdelijk onderzochte boeken en films ondermijnen, vervangen we de werkelijkheid door mythen…”. Al gauw wordt er gedacht dat als het niet klopt wat serieuze onderzoekers beweren, ze het in andere zaken ook wel mis zullen hebben. En als de waarheid eenmaal in diskrediet is gebracht, kan het moeilijker worden om de maatschappij te organiseren op grond van rationele denkbeelden en beredeneerbare, geïnformeerde beslissingen. Zie alle verwikkelingen rond de coronacrisis.
Uitgave: Spectrum – 2020, vertaling Robert Neugarten, 432 blz., ISBN 978 900 036 990 4, € 27,99
Rechtsreeks bestellen: klik hier
Geen opmerkingen :
Een reactie posten