Een van de belangrijkste denkers van dit moment, de Koreaans-Duitse filosoof Buying-Chul Han (1959), brak in 2010 internationaal door met “De vermoeide samenleving”, waarin hij betoogt dat de westerse mens een ‘prestatiesubject’ is geworden dat zichzelf uitbuit. Sindsdien schreef Han veel boeken over de problemen van de moderne westerse maatschappij, waaronder “De transparante samenleving”, “De terugkeer van Eros”, “Psychopolitiek: Neoliberalisme en de nieuwe machtstechnieken”, “De palliatieve maatschappij” en “Infocratie”. Han is hoogleraar aan de Universiteit voor de kunsten in Berlijn.
Burn-outs en depressies
Ik kwam Han op het spoor doordat filosoof Jelle van Baardewijk van het YouTubekanaal ‘De Nieuwe Wereld’, op zijn eindejaarslijstje inzake de beste boeken van 2023, “Vita contemplativa” op nummer 1 zette. Tegelijk gaf recensent Fleur Jongepier het in Trouw maar één ster! Hoog tijd dat ik het zelf eens las. Als leek was dat goed te doen. Ik schreef al eens dat de cultuur waarin wij leven mij aan een vastdraaiende centrifuge doet denken. Onze hyperactieve, postmoderne maatschappij vraagt van ons constant te presteren en onszelf efficiënt en permanent te optimaliseren, waarop de commercie ook nog eens handig inspeelt, met als gevolg een tsunami aan burn-outs en depressies. Waarom doen we dit onszelf aan? En hoe komen we hier weer uit? Dat zijn de vragen die Han stelt. Hij bepleit het spreekwoordelijke ‘stapje terug’. Misschien moet Jongepier daar niet aan denken. Of krijgt ze rillingen van alleen al het idee van iets als contemplatie. Ik vind Han fascinerend, omdat zijn gedachtegoed direct aansluit bij denkers als Henk Vreekamp en F. de Graaff, over wie ik eerder schreef. Mijns inziens heeft Han het echt over een ‘andere dimensie van zijn’. Het leven dat overschakelt naar zijn ‘contemplatieve modus’ pendelt terug naar zijn ‘geheime zijnsgrond’. Zijn ‘kern’.
Overleven
“… Waar alleen het schema van stimulus en respons, van behoefte en bevrediging, van probleem en oplossing, van vooropgezet doel en handeling heerst, verkommert het leven tot overleven…”. Zijn we niet meer dan dieren. Arbeid en presteren horen thuis in de orde van het overleven. Inactiviteit verheft het leven, volgens Han. Zonder dat functioneren we als machines. Reageren we enkel reflexmatig, aldus F. de Graaff. Het ware leven begint pas als de zorg en stress van het overleven ten einde komt. “… Niet de oorlog, maar het feest, niet het wapen maar het sieraad is de oorsprong van de cultuur…”. Zaken die niet noodzakelijk zijn. “… De kern van de cultuur is ‘ornamenteel’. Zij heeft haar domicilie buiten functionaliteit en nuttigheid…”. Zie de barok. Zie de versiering. Het leven krijgt pas zijn ‘goddelijke glans’ als het het overleven overstijgt. We kunnen zelfs niet meer ‘feesten’: onze feesten zijn verworden tot consumptieve ‘events’ en ‘spektakels’, die geen gemeenschap stichten. Consumptie isoleert en separeert. Consumenten zijn eenzaam. Sociale media versnellen de afbraak van de gemeenschap. Feesten hadden eertijds iets te maken met luxe en intensiteit oftewel ‘opgevoerde levendigheid’ (zie ook “Het jaar van Vivaldi” van Henk Vreekamp): “… In een leven dat verkommert tot overleven, verdwijnt de luxe…”. Luxe neemt in het kapitalisme de vorm aan van ‘waar’. Het geluk is echter te vinden in het doelloze, het nutteloze, het omslachtige, het overbodige, het buitensporige, het onproductieve, de omweg, de fraaie vormen en gestes. Zie de handen die niet ‘grijpen’ maar ‘spelen’. Zie het ‘flaneren’ in plaats van ‘marcheren’. Haast ontneemt de mens alle gratie. Zie hoe het vuur de fantasie aanspoort: “… Het door de haard omsloten vuur was voor de mens ongetwijfeld het eerste object van dromerijen, het symbool van rust, de uitnodiging om te pauzeren…”.
Droomvogel
Inactiviteit is eigenlijk een ‘geestelijk vasten’. Inactiviteit is de ‘vroedvrouw van het nieuwe’. Activiteiten en handelingen zijn waarheidsblind, zij raken slechts de oppervlakte der dingen. De slaap is een ‘medium van de waarheid’: “… Slaap en droom zijn favoriete oorden van de waarheid. Zij heffen scheidingen en grenzen op, die de waaktoestand beheersen…”. Ook de ‘verveling’ is een ‘droomvogel’. Verveling is de drempel tot grote daden. Zonder die drempel herhaalt zich steeds hetzelfde. “… Wachten is de geesteshouding van de contemplatief inactieve mens. Aan hem openbaart zich een heel andere werkelijkheid, waar geen activiteit, geen handeling toegang heeft…”. Het ‘niet-weten’ als inactiviteit blaast ons bestaan ‘nieuw leven’ in. Nietzsche prijst de onwetendheid als ‘kiem van het leven’: “… er moet een grote stolp van onwetendheid om je heen staan…”. Han: “… De vastbesloten wil tot weten mist het meest innerlijke en diepste van het leven. Hij verlamt de vitaliteit…”. Daarom is het ook zo verwerpelijk als de wetenschap op de stoel van de waarheid gaat zitten. De meester ‘oefent de wil’ weg. Het meesterschap bestaat in een ‘niet-doen’: “… De schilder schildert ‘zichzelf’ weg, verliest ‘zichzelf’ in het landschap…”. De wil maakt blind voor wat zich voordoet: “… Wie echt inactief is, loopt niet met ‘zichzelf’ te koop. Hij legt zijn naam af en wordt ‘niemand’. ‘Naamloos en zonder oogmerk’ geeft hij zich over aan dat wat ‘gebeurt’…”. Pas het zwijgen stelt ons in staat iets ‘ongehoords’ te zeggen. De ‘vriendelijkheid van de glimlach’ is een ‘toestand van onzelfzuchtigheid’ waarin een speelse ‘overgang naar de ander’ lukt.
Hemel op aarde
“… Omdat er geen tijd is om na te denken, neemt men afwijkende meningen niet meer in overweging: men volstaat ermee ze te haten…”, aldus Nietzsche. “… Zonder tijd, zonder diep adem te halen, blijft alles bij het oude. De vrije geest sterft uit…”. Krijgt de dwang tot productie de taal in haar greep dan verkommert ze tot drager van informatie: “… In de dichtkunst schakelt de taal over op de modus van contemplatie…”. Volgens de Franse schrijver Michel Butor gebeurt er de laatste tien tot twintig jaar dan ook niets meer in de literatuur: “… Er is een vloed van publicaties, maar geestelijke stilstand…”. De immanentie duidt op een leven dat zichzelf toebehoort, dat zichzelf genoeg is. In “Der Mann ohne Eigenschaften” heeft Musil het over een ‘tovergeest van inactiviteit’, waarbij je ‘je verstand moet uitschakelen en je heel stil gedragen’: “… Je moet je beheersen, net zo lang tot hoofd, hart en ledematen louter zwijgen zijn. Maar als je zo het hoogste stadium van onzelfzuchtigheid bereikt, zullen buiten en binnen elkaar uiteindelijk raken, alsof er een wig was losgeschoten die de wereld verdeeld heeft…!...”. Musils ‘mystiek bij klaarlichte dag’ brengt een ‘andere toestand’ teweeg: “… Zij heft de scheidingen op die de dingen van elkaar isoleren. De dingen vervloeien in elkaar als in een ‘droomtoestand’…”. Han voert het werk van Paul Cézanne aan om zich te verduidelijken: “… de boom wordt regen, de lucht wordt steen…” en “… Alle tinten dringen in elkaar door, alle vormen grijpen draaiend in elkaar…”. Han: “… Op sommige schilderijen vervloeien de baadsters volledig met het landschap. Geen enkele handeling, geen enkele intentie scheidt mens en natuur…”. Het gekke is dat juist in de blik van de ‘vermoeide’ de wereld zich als een toestand van verzoening openbaart. Lorentz Dittmann over een serie schilderijen met de titel ‘De kaartspelers’: “… Cézanne toont de boeren tijdens het spel dan wel ‘werkeloos, de handen in de schoot’. Hij laat het oppervlakkige (…) socialisme achter zich en wijst vooruit naar een uiteindelijke bevrijding van de mens van arbeid, vermoeienis en last…”. Hoewel Han het nergens over het christendom heeft, bedacht ik dat ‘Satan’ in de Bijbel letterlijk wordt voorgesteld als de ‘diabolos’, de ‘uiteenwerper’. Van innerlijk en uiterlijk? De ‘hemel’ is een plek ‘zonder moeite en verdriet’ (Openbaring 21). Oftewel: zonder stress.
Pathos
Han schrijft buitengewoon ontroerend over een schilderij van Paul Klee: “Angelus Novus”: “… zo moet de engel van de geschiedenis eruitzien…”. De storm uit het paradijs drijft hem achterstevoren de toekomst in terwijl hij naar het paradijs staart. Hij krijgt zijn vleugels niet meer dicht vanwege de orkaankracht. Voor zijn voeten ziet hij een aaneenschakeling van catastrofale puinhopen opdoemen. Dat is wat wij ‘vooruitgang’ noemen: “… De menselijke geschiedenis is één aanhoudende Apocalyps…”. Even verder: “… de hel is niet iets wat ons te wachten staat – maar dit leven hier…”. In ieder geval voor sommigen, denk ik dan. Volgens Han kan deze constante ‘hel van vooruitgang’ gestopt worden door een ‘radicale onderbreking van het nu’. Door een ‘engel van inactiviteit’ die in staat is het menselijk handelen, dat onverbiddelijk op het apocalyptische afstevent, een halt toe te roepen. Han uit scherpe kritiek op het idee van ‘handelen’ waardoor wij de geschiedenis ‘maken’, van filosoof Hannah Arendt. Zie hoe de mens met de natuur omgaat. Wij overzien de konsekwenties niet van wat wij aanrichten. Han pleit voor inactieve ‘bezinning’. Bezinning is een vermogen dat ‘niet handelt’. Het impliceert ‘stil-blijven-staan’. De ‘stille macht’ van ‘onderbreking’. De ‘betovering’ van het simpele ‘er-zijn’. Van ‘verwijlen’, waar we in al onze activiteit onvermijdelijk aan voorbij gaan. Onze handelingen en activiteiten zijn nooit vrij of spontaan. Dat beseffen we ons zelden. We reageren. We ‘beantwoorden-aan’. We ‘openen ons oor’. Onze ‘stemming’ gaat aan ons denken vooraf. Ons denken is ten diepste een ‘pathos’. ‘Paschein’ duidt op lijden, dulden, verdragen. “… Kunstmatige intelligentie kan alleen al niet denken omdat ze niet in staat is tot ‘pathos’. Lijden en verduren zijn toestanden die niet door enige machine bereikt kunnen worden. Men name contemplatieve inactiviteit is de machine vreemd. Zij kent slechts twee toestanden: ingeschakeld en uitgeschakeld…”. Activiteit en inactiviteit verhouden zich tot elkaar als licht en schaduw. Veronderstellen elkaar. Het denken ontspint zich uit licht en schaduw. De machinale intelligentie kent alleen ‘transparantie’.
Iemand of iets ‘mogen’
Han: “… Heideggers ‘bezinning’ verzet zich tegen de totale beschikbaarheid, die alles bereikbaar, berekenbaar, controleerbaar, stuurbaar, beheersbaar en consumeerbaar maakt…”. Het devies van de digitale orde luidt: ‘zijn is informatie’. “… Is alles snel beschikbaar en consumeerbaar, dan vormt zich geen diepe, contemplatieve aandacht. De blik zwerft rond als die van een jager…”. Alles richt zich op de kortetermijnbehoeften, waarin geen notie bestaat van ‘afzien’, het ‘afstand doen’ en het ‘onbeschikbare’. Han trekt een en ander op een prachtige manier door naar het ‘vermogen’ lief te hebben. Iemand ‘mogen’ is iemands ‘wezen’ accepteren en laten staan. Iemand helemaal vrij laten om zichzelf te zijn. Op die manier zouden wij ook met de aarde om moeten gaan. Door ons menselijk handelen hebben wij ons nietsontziend meester gemaakt van de natuur. We exploiteren haar.
Gebruiks- en werkvee
De ‘zijnsvergetelheid’ door gebrek aan bezinning beneemt ons de adem: “… De dwang tot activiteit, de productie- en prestatiedwang leidt tot ademloosheid. De mens stikt in wat hij zelf aan het doen is. Pas in de bezinning wordt het ‘ruim, luchtig rond de mens’…”. Een ‘politiek van bezinning’ moet de dwangmatigheden die mensen tot ‘gebruiks- en werkvee’ africhten, opheffen: “… Zij degradeert de mens tot ‘animal laborans’…”. De filosoof Heidegger bestempelt zijn zogeheten ‘ommekeer’ als de ‘overgang van handelen naar zijn’, wat misschien ook wel raakvlakken heeft met het christelijke idee van ‘bekering’. Hij ziet het conformisme aan het publieke ‘men’ als ‘alledaagsheid’. Het verlost je van de last beslissingen te moeten nemen en verantwoordelijkheid te aanvaarden: “… Het ‘men’ stelt het erzijn een kant-en-klare wereld ter beschikking, waarin alles al geïnterpreteerd en beslist is. De alledaagsheid met haar door iedereen als vanzelfsprekend aanvaarde denk- en gedragspatronen is het construct van het ‘men’…”. Maar het men is een ‘niemand’ en belet je een ‘iemand’ te zijn, die in zijn handelen uitdrukkelijk de verantwoordelijkheid neemt voor zijn ‘zelf’: “… Het ‘men’ weert elke zelfstandige kijk op de wereld af…”. Heidegger duidt de ‘angst’ en de ‘verveling’ als ‘mogelijkheden’ om het eigen zelf op te pakken. Angst en verveling openbaren evenals liefde en vreugde het verbazingwekkende ‘zijn’. Het ‘pure bestaan’. Heidegger spreekt ook over de ‘aarzelende schroom voor het niet maakbare’: “… Wie door schroom is bevangen, wijdt zich aan het ‘andere dan zichzelf’. In de schroom ontwaakt een bijzondere aandacht, een ‘vriendelijke ontvankelijkheid’ voor de ander. Zij leert ons ‘luisteren’…”. Als je het hebt over ‘respect’!
Ratrace
Volgens Han heeft de crisis waarin wij verkeren te maken met de teloorgang van alles wat het leven zin en oriëntatie zou kunnen geven. Er is niets wat houvast biedt. Wat het leven draagt. De ‘onvergankelijkheid’ is uit het zicht verdwenen. Alles is vluchtig, voorlopig, kortstondig, onbestendig en sterfelijk geworden. In het digitale tijdperk hebben we geen ‘hart’ meer. De ‘geraamtes’ van de tijd, rituelen en feesten, eroderen omdat ze de steeds snellere kringloop van informatie en kapitaal hinderen. Het ‘zijn’ valt uiteen in informatie waarvan we per definitie vluchtig kennis nemen. Informatie heeft maar een hele korte actualiteitswaarde. Het leeft van destabiliserende prikkels die ons in een ‘actualiteitsduizeling’ storten. Er is geen verbindend narratief of verhaal meer. Dat maakt ons stuurloos. Data en informatiestromen hebben geen ‘symbolische kracht’. Via het symbolische, dat te maken heeft met ‘herkenning’ en ‘herhaling’, ontstaat het ‘saamhorigheidsgevoel’. Het ‘sym-pathos’ of ‘com-passie’. Het ‘wij’ versplintert daardoor tot er alleen indifferente individuen overblijven. In de neoliberale prestatiemaatschappij bestaat geen ‘wij’: “… Het neoliberale regime verhoogt de productiviteit door de mensen te isoleren en aan een felle wedijver te onderwerpen. Het verandert het leven in een overlevingsstrijd, in een hel van ontketende concurrentie. Succes, prestatiedruk en concurrentie zijn overlevingsvormen…”. Ook de digitalisering sloopt het samenzijn. Digitale netwerken maken van de ander , “… van het ‘jij’ een beschikbaar ‘het’, wat tot ‘primordiale eenzaamheid’ leidt. Een consumeerbaar object, dat onze behoeften bevredigt, laat geen intensieve relatie toe…”. Een intensieve binding ontstaat doordat we een object bezetten met libidineuze energie. Als deze libidineuze energie niet naar buiten vloeit, naar het andere, stroomt deze terug naar het ik, wat ons angstig maakt: “… Angst ontstaat bij het uitblijven van een objectbinding…”. Alleen Eros kan angst en depressie overwinnen.
Schoonheid
Wij produceren tegen het gevoelde gebrek in. Materiële groei als compensatie. Het kapitaal is een overlevingsvorm. Een gevoel van gebrek zet aan tot handelen. Maar de volheid van het zijn wordt in het ‘schouwen’ van ‘schoonheid’ bereikt: “… Niet om te handelen, maar om te kijken slaat het pasgeboren mensenkind de ogen op…”. Het actieve leven heeft zeker zijn eigen geldigheid en bestaansrecht, maar het uiteindelijke doel ervan is de inactiviteit. Het geluk van het louter beschouwen van wat is verricht. Ook het politieke leven is gericht op ‘vrede’, die gesticht en bewaard moet worden (kom daar nog maar eens om in onze huidige oorlogssituaties in Oekraïne en Gaza). Tegenover het volmaakte zijn, dat geen gebreken kent, zijn alleen ‘schouwen en lofprijzen’ mogelijk. Zie “De civate Dei” van Augustinus. Oorspronkelijk gebeurde dat op religieuze feesten, de ‘Hoch-Zeit’, bloeitijd en bruiloft ineen: “… Het schouwen van het goddelijke is ‘theoría’. ‘Theorós’ is de afgezant bij de heilige spelen. ‘Theoroi’ zijn bezielde Godzieners…”. De mens is in staat tot de ‘bíos theoretikós’, omdat hij ‘iets goddelijks in zich heeft’, volgens de oude Grieken.
De Joodse Sabbat
Han spiegelt zijn “Vita contemplativa” aan het Joodse begrip van de ‘Sabbat’: “… De Sabbat is een ‘paleis in de tijd’, dat de mensen bevrijdt van de vergankelijke wereld en laat binnentreden in die ‘wereld die komen zal’…”. Sabbat is verlossing. Pas de sabbatsrust voltooit de schepping. “… De in zes dagen geschapen wereld is als het ware het bruidsvertrek. Maar de bruid ontbreekt nog. Pas met de sabbat komt de bruid. Het sabbatfeest is een bruiloft, in het Duits ‘Hoch-Zeit’, een tijd die stilstaat...”. God hoeft niet op adem te komen van al zijn scheppingswerk. De rust vormt eerder de essentie, de kern, het doel van de schepping. De rust, de inactiviteit is goddelijk: ‘Mijn vrede geef ik u’. Han zet zijn visie tegenover die van Hannah Arendt. Ze concludeert in “Revolution und Freiheit” dan ook: “… We beleven genoegen aan het handelen en niet aan de rust…”. Het is niet zo dat Han haar zonder meer afwijst, denk ik. Hij gaat eerder verder waar Arendt stopt. Haar filosofie mist de dimensie van de Sabbat. Haar denken is bezield door het messianisme van vrijheid en handeling. Volgens haar wordt de mens een ‘iemand’ voor zover hij handelt. Voor de schepping was er niet ‘niets’, maar ‘niemand’. Arendt elimineert de contemplatieve dimensie ook uit de Griekse wereld. Ze richt zich voornamelijk op de politieke sfeer die op de ‘agora’ heerste, waar iemand ‘onsterfelijke roem’ kon vergaren, door in het openbaar via zijn woorden en/of daden zoiets ‘unieks’ en ‘buitengewoons’ te presteren, dat het iedereen van de sokken blies. Haar polis als ‘eeuwigdurend toneel’ heeft een ondertoon van ‘verlossing’. Het streven naar onsterfelijke roem is volgens haar de motor van de geschiedenis.
Een kind dat sterft van de honger wordt vermoord
De ‘Temenos’, de van het publieke domein afgesneden sacrale ruimte die aan de godheden is voorbehouden en waar een hogere werkelijkheid wordt ervaren, is Arendt vreemd. Het woord ‘contemplatie’ stamt van ‘templun’: tempel. De ‘temenos’ is het rijk van de onvergankelijke ideeën. De ‘temenos’ zweeft en troont boven de polis. Daarom ligt zij vaak op een heuvel. De Akropolis is allesbehalve het ‘toneel’ voor ‘iemand’. Tegenover de goden versmelten de mensen tot een collectief. “… Het zijn de goden die in de ‘temenos’ tevoorschijn treden en het voor het zeggen hebben…”. Wat zich in het geheiligde politieke domein afspeelde blijft een mysterie. Arendt legt haar eigen politieke droom op de polis. Plato brengt Arendts ideaalbeeld aan het wankelen. Socrates veegt de vloer aan met het conformisme dat er in het publieke domein heerst: iemand die zich verzet tegen de massa brengt het er niet levend af. Het was gevaarlijk vrijuit en vrijmoedig de waarheid te spreken. Bovendien heeft Arendt het over de polis als een ‘omheinde’ ruimte van vrijheid. Echter, alleen de ‘temenos’ was omheind. Arendt meent dat de mens pas het rijk van de vrijheid bereikt als hij zich uit de ‘knechtschap van het biologische levensproces’ bevrijdt, dus ‘buitenshuis’ begeeft, dat niets minder dan een ‘tweede geboorte’ zou inhouden, met de ‘revolutie’ als hoogtepunt. De utopie van het ‘nieuwe begin’: zie de geboorte van Jezus. Vrijheid. Daar horen volgens haar geen sociale en economische vraagstukken bij betreffende nood, ellende, honger, armoede, onrechtvaardigheid en onderdrukking. De politiek moet zich daarvan distantiëren. “… Sociale nood en armoede zijn technische, geen politieke problemen. Arendt negeert het feit dat in Europa armoede en ellende in de achttiende en negentiende eeuw juist door het industriële kapitalisme extreem zijn toegenomen, dat industrialisatie die aan zichzelf wordt overgelaten en aan elke politieke controle wordt onttrokken, tot terreur leidt…”. Arendt bestrijdt dat er een verband bestaat tussen armoede en politiek: “… Om te zien dat slavernij, honger en ellende in eerste instantie tot politieke en economische oorzaken te herleiden zijn, dat sociale vraagstukken van politieke aard zijn, dat mensen die vandaag de dag worden uitgebuit of verhongeren slachtoffers zijn van structureel geweld in een door het globale kapitalisme overheerst systeem, zou Arendt afscheid moeten nemen van dat verheven idee van het politieke. Zo schrijft Jean Ziegler kort en kernachtig: ‘Een kind dat sterft van de honger wordt vermoord’…”.
Gehoorzame lichamen
Contemplatie is herhaling. Onder de voorwaarde van ‘het nieuwe’ is geen contemplatief leven mogelijk. ‘Het nieuwe’ brengt altijd veel onrust met zich mee. Iemand als Nietzsche wijst de blinde nadruk op ‘het nieuwe’ af. ‘Het nieuwe’ heeft de geest van comtemplatie, die ons volledig heeft verlaten, nodig. Anders krijgt het destructieve trekken. Volgens Arendt bereikt de cultuur haar hoogtepunt in de moderne massamaatschappij: de ‘heerschappij van niemand’ oftewel de ‘dictatuur van het men’. Dan komt voor het handelen echter een ‘je gedragen’ in de plaats: “… een gedragswijze die de maatschappij op allerlei gebieden van al haar leden verwacht en waarvoor ze talloze regels opstelt, die er allemaal op neerkomen dat ze de individuen in het keurslijf persen van het maatschappelijk aanvaarde gedrag en een hindernis opwerpen voor het spontane handelen en voor het leveren van buitengewone prestaties…”. Daar zijn we mijns inziens al aardig naar op weg. De meest kenmerkende karaktertrek van zo’n maatschappij is het ‘nivelleren’. En wel tot het ‘middelmatige’. Aan elke heerschappij liggen niettemin machtsstructuren ten grondslag. Een regime dat de mens tot ‘subject’, dat wil zeggen tot ‘onderworpene’ maakt. Het industriële kapitalisme wil ‘gehoorzame lichamen’. Zie hoe de huidige digitalisering via algoritmen en kunstmatige intelligentie ons handelen stuurt en controleert. Toch zweert men bij creativiteit en authenticiteit. Iedereen beschouwt zichzelf als uniek. Iedereen heeft zijn eigen verhaal te vertellen. Iedereen levert een ‘performence’ van zichzelf. Arendt past bij de huidige tijdgeest. Maar Arendts massamaatschappij totaliseert de doorsnee. De macht van de prestatiemaatschappij heeft weliswaar een ‘smart form’ aangenomen en wordt als een surplus van vrijheid verkocht. Het klootjesvolk buit zichzelf uit, doordat het in de ‘waan’ wordt gebracht dat ze ‘zichzelf verwerkelijkt’. Iedereen produceert zichzelf. We zijn beneveld door de ‘communicatieroes’ die de massamedia mogelijk maakt: “… We huldigen de cultus, de godsdienst van het zelf, waarin iedereen zijn eigen priester is…”. We geloven in onze unieke eigenheid, maar hebben helemaal geen reële kijk op onszelf. Dat heeft alleen onze medemens die ons handelen ziet. We blijven onszelf ten enenmale een raadsel.
Genius
Han schrijft op een intrigerende manier over de Griekse ‘daimon’ die correspondeert met de Romeinse ‘genius’. Als schutsengel is hij aanwezig bij iedere geboorte. Hij begeleidt ons tot de dood: “… Hij is ons het meest nabij, maar tegelijk is hij het onpersoonlijkste in ons…”. Zie Eric-Emmanuell Schmitt die in zijn roman “Het evangelie volgens Pilatus” een kind laat zeggen: ‘Mama, diep in mezelf vind ik niet mezelf’. “… Op de genius loopt de ‘pretentie van het ik zichzelf genoeg te zijn’ stuk…”. We ontmoeten de genius als we de maskers, die we op het toneel dragen, afleggen. Wanneer we onszelf vergeten. Niemand zijn. In de inactiviteit dus. Met de genius leven betekent een relatie onderhouden met het gebied van niet-weten. De omgang met de genius is een ‘mystiek bij klaarlichte dag’. Als we in de greep zijn van de genius, ‘geïnspireerd’ zijn, sluiten we onszelf niet meer op in ons ego. In de toestand van bezieling komen we los van onszelf. Staan we náást onszelf. Dát is de formulering van geluk. Het gaat om een volstrekt andere, tijdloze levensvorm. Geen mens kan langdurig in de ervaring van het eeuwige verblijven, aldus Arendt. Hij moet weer terugkeren naar de wereld van de medemensen. Plato leert volgens Han met de allegorie van de grot dat men ‘eerst de waarheid moet zien’ als men wijs wil handelen: “… ‘Vita activa’ zonder ‘vita contemplativa’ is blind…”. Op de laatste bladzijden van haar “Vita activa” maakt Arendt het denken dan ook tot de meest actieve van alle menselijke activiteiten. Onbedoeld rondt ze haar boek dus toch af met een lofzang op de ‘vita comtemplativa’. Het menselijk bestaan komt alleen tot zijn recht in het samenwerken van ‘vita activa’ en ‘vita contemplativa’: “… Als de ‘vita activa’ de ‘vita contemplativa’ niet in zich opneemt, ontaardt ze in hyperactiviteit en eindigt ze in ‘burn-out’, niet alleen van de ziel, maar ook van de planeet…”.
Uw vriendelijkheid zij alle mensen bekend
In het laatste hoofdstuk houdt Han een pleidooi voor de Romantiek aan de hand van de dichter Novalis. Hij heeft het over een komende ‘nieuwe wereld’. De huidige crisis van de religie wordt niet veroorzaakt door het verliezen van elk geloof in God of het wantrouwen richting geloofsregels. Het heeft volgens Han alles te maken met het verlies van contemplatieve vermogens: “… Vandaag de dag ‘bidt’ de ziel niet meer…”. De dwang tot productie en communicatie verandert ons in hyperactieve robotjes zonder voelsprieten voor aanschouwing en gevoel. Religie heeft iets te maken met het ‘luisteren’ naar het ‘universum’, het ‘geheel’. Met het verlangen naar het ‘oneindige’. Eén te zijn met alles. Wie met ‘zichzelf’ te koop loopt, kan zichzelf niet verliezen in het ‘onbegrensde’. In het tijdperk van permanente narcistische zelfproductie en zelfenscenering verliest de religie haar fundament. De Romantiek streeft naar een verzoening tussen mens en natuur. “… De natuur is ‘het ene gedicht van de godheid, waarvan ook wij deel uitmaken en waarvan ook wij een bloem zijn’…”, aldus Novalis. De romantici spreken de natuur aan als een ‘jij’. Voor Novalis vervloeit en verglijdt alles in elkaar, is alles met elkaar verbonden: “… Het individu is een ‘orgaan van het geheel’…”. De romantisering van de wereld geeft haar de betovering, de magie, het mysterie en de waardigheid terug. De huidige informatisering en digitalisering van de wereld drijven de profanatie op de spits. Desondanks ziet Novalis overal tekenen van een komende ‘heilige tijd van eeuwige vrede’, een ‘nieuwe gouden tijd’. Volgens de chassidim zal in de komende wereld alles net zo zijn als nu – alleen een ‘klein beetje’ anders. In de komende wereld staat niets op zichzelf, niets is geïsoleerd, aldus Novalis. De dingen ‘openen zich voor elkaar’: “… We kunnen ook zeggen: ze worden ‘vriendelijk’ voor elkaar. Hun ‘vriendelijke glimlach’ maakt de ‘klemmen van de identiteit’ losser. Zij vervloeien en vermengen zich met elkaar. De wereld straalt in een ‘vriendelijke wirwar’, in die ‘verstandige chaos’…”. De komende maatschappij van Novalis berust op een ‘ethos van vriendelijkheid’, dat isolement, verdeeldheid en bevreemding opheft: 'Alle Menschen werden Brüder'.
Uitgave: De Nieuw Wereld/Ten Have – 2023, vertaling Mark Wildschut, 96 blz., ISBN 978 902 591 170 6, € 14,99
Rechtstreeks bestellen bij bol: klik hier
Geen opmerkingen :
Een reactie posten