Een aantrekkelijk evangelie – Tim Keller

 

Subtitel: Naar een nieuwe ontmoeting met de westerse cultuur

 

Ik weet niet hoeveel buitenstaanders er van mee krijgen, maar de leeglopende kerken zitten in de overlevingsmodus. Zijn in paniek. De boeken over ‘missionair gemeente zijn’ zijn niet aan te slepen, en gaan maar over één ding: hoe krijgen we weer mensen in de kerk. Het is alle hens aan dek. Ik las dat zelfs paus Franciscus heden ten dage gelovigen wereldwijd laat meedenken over hoe de Rooms Katholieke Kerk eruit moet gaan zien. De behoudende Amerikaan Tim Keller, één van de meest bekende protestante geestelijken ter wereld, van wie ik eerder “Bij je volle verstand”, “Aan Gods hand door pijn en lijden” en “Het huwelijk” besprak, doet ook zijn duit in het zakje. Middels wat je beter een ‘pamflet’ kunt noemen, omdat zijn verhaal maar zo’n vijftig bladzijden beslaat, aangevuld door een dubbelinterview met de Nederlandse evangelische leiders Jurjen ten Brinke en Tim Vreugdenhil. Ik heb zijn verhaal drie keer gelezen, en ik werd er steeds moeër van. Hoe komt dat toch? Omdat we zoveel ‘móeten’? Ik heb eerlijk waar 65 keer het woord ‘moeten’ in de een of andere werkwoordsvorm geturfd. Dat is dus gemiddeld meer dan één keer per bladzij. Of doet de vertaling hem hier de das om? Hoe verhoudt al dat dwingende ‘moeten’ zich tot de zo veel geroemde ‘christelijke vrijheid’?

 

Overgave

Ik begin even met een fragment op het eind dat mij het meeste aansprak. Het gaat over Eric Liddell, de Olympische Goudenmedaillewinnaar die beroemd werd door de film ‘Chariots of Fire’. Hij kwam in een Japans interneringskamp terecht waar hij, in tegenstelling tot een stel bij elkaar kliekende zendelingen, urenlang voor oudere gevangenen zorgde, Bijbellessen en andere cursussen gaf en tot aan de dag van zijn overlijden spelletjes organiseerde voor kinderen. De schrijver Landon Gilkey in “Shaunting Compound: The Story of Men and Women Under Pressure” concludeert: “… Religie is niet de plek waar het probleem wordt opgelost. Het is eerder de plek waar de ultieme strijd geleverd wordt tussen menselijke hoogmoed en Gods genade. Als de menselijke hoogmoed het wint, dan verwordt religie tot een van de instrumenten van menselijke zonde. Maar wanneer ons zelf in de religie God ontmoet en zich kan overgeven aan iets dat verder gaat dan eigenbelang, dan ontvangen we in haar de enige weg naar de zo noodzakelijke en o zo zeldzame verlossing uit de zelfzucht die ons allen aankleeft…”. Ik denk niet dat Eric Liddell dacht, laat ik nu eens aantrekkelijk en sexy overkomen, dus zielige oudjes en kindjes gaan helpen. Zeg maar zo’n beetje als de momenteel poeslieve president Xi Jinping van China, die afgelopen week zijn buitenlandse diplomaten de opdracht gaf ‘bescheiden en nederig te zijn’, want met stroop vang je nu eenmaal meer vliegen dan met azijn. Eric Liddell was gewoon helemaal en onverdeeld zichzelf, volgens mij. Maar wel een ‘wedergeboren’ zelf. Dáárom was hij zoals hij was. Wij hebben een goddelijke kern. Wij kunnen ‘verlichte’ mensen worden. De christelijke schrijfster Marilynne Robinson had het ooit over een ‘battery of grace’. Volgens mij is het primair de taak van de kerk die kern bloot te leggen, of er op zijn minst naar te verwijzen. Als we helemaal niet geloven in zo’n goddelijke bron waaruit zich een geestelijk krachtveld kan ontwikkelen, daar niet op aangesloten zijn, worden we dood- en doodmoe van onszelf, denk ik. Al zijn we met z’n allen nog zo christelijk bezig.

 

Van God los

Keller schrijft wel in die richting, maar heel erg duidelijk wordt het voor mij niet. Hij heeft het over een ‘heilige orde’, een ‘transcendente dimensie’, waaraan je je ‘moet’ onderwerpen. Daar waren zowel christenen, moslims, hindoes, boeddhisten en animisten het vroeger allemaal over eens, ook al had iedere religie zo zijn eigen ideeën over wat die orde precies inhield. Welnu, de post-christelijke wereld verwerpt deze orde. Er is maar één ding heilig: ons eigen diepste zelf. Ik denk dat ons eigen diepste zelf inderdaad heilig is, omdat deze transcendente orde daar nu juist zijn oorsprong vindt! En dan heb ik het niet over het zelfzuchtige ego dat in onze ziel huist, en Keller naar mijn idee met het diepste heilige zelf verwart. Ik denk dat zijn mensbeeld niet klopt. Ik denk dat wij analoog aan het beeld van de drie-enige God, óók een drie-eenheid zijn. Van lichaam, ziel en geest. De ziel is het terrein waar de psychologen mee werken. Daar houdt ons ik huis. En dat is inderdaad een nogal duister oord, anders hadden we die psychologen helemaal niet nodig. Echter, er bestaat een diepere dimensie. Zie Eric-Emmanuel Schmitt die in zijn roman “Het evangelie volgens Pilatus” een kind laat zeggen: “… Mama, diep in mezelf ben ik niet mezelf…”. Dat kan de ontdekking van je leven worden! Daar komt de verbinding met het goddelijke tot stand, een mogelijkheid waar in mijn christelijke beleving Jezus voor heeft gezorgd. Want volgens het verhaal van de Bijbel zijn wij ooit, lang geleden, van God los geraakt (persoonlijk denk ik dat het drie-enige mensbeeld ook veel beter stand houdt in de aanstormende kunstmatige intelligentie-revolutie, het kan moeiteloos de ‘wij zijn ons brein’-hypothese integreren; de voortschrijdende neurotechnologie heeft een punt bereikt waarop op een onvoorstelbare manier ingegrepen kan worden in onze psyche, echter, de geest waarin het goddelijke woont,  is volgens de Bijbel onaantastbaar, onverwoestbaar en eeuwig – maar goed, dat is weer een heel ander verhaal).

 

Polarisatie

Keller ziet een extreme politieke polarisatie in de westerse cultuur: “… mensen blijken bereid om op politici te stemmen, zowel linkse als rechtse, die tien jaar geleden als extremistisch beschouwd zouden worden…”. Ik ben niet zo op de hoogte van het Amerikaanse leven, maar heb mij laten bijpraten door mijn dochter die daar meer connecties mee heeft. Ze zei dat het verschil tussen republikeinen en democraten inderdaad gigantische proporties heeft aangenomen. Ze vertelde dat Amerikanen geen mondkapje meer hoeven te dragen als ze gevaccineerd zijn tegen corana, maar democraten er toch mee blijven oplopen, omdat ze veel te bang zijn dat ze als republikein worden beschouwd. Ik bedoel maar. Ene James Eglinton in ‘Christianity Today’ over deze twee uitersten in de diep-verdeelde cultuur: “… De ene visie oefent aantrekkingskracht uit op diegenen die openstaan voor het herstel van nationale trots, het belang van groepen boven individuen, en het vasthouden aan het verleden. De andere is vooral aantrekkelijk voor wie openstaat voor een sterk individualistische invulling van de toekomst, losgezongen van de verplichtingen uit het verleden en juist vervuld van het idee van vooruitgang. En waar het nu om gaat is, dat elk van deze culturele krachten juist degenen die er niet voor openstaan krachtig afstoot. Dat is de reden waarom onze culturele analisten het vandaag hebben over ‘Twee Amerika’s’, ‘Twee Braziliës’ en ‘Twee Groot-Brittaniës’. Overal lijkt de bevolking zich naar deze tegenover elkaar staande uiteinden te bewegen…”. Keller waarschuwt dan ook krachtig voor ‘de politieke gijzeling van gelovigen’: “… De ene kant maakt een afgod van persoonlijke vrijheid, de andere van ras en volk, bloed en bodem. Ze zijn allebei seculier – de transcendente God ontbreekt…”. Het gevaar is dat de kerk zich laat gebruiken door linkse dan wel rechtse coalities: “… De eersten spreken veel over rassengelijkheid en economische gerechtigheid, maar weinig over het Bijbelse onderwijs over zaken als seksualiteit, gender en gezin. De laatsten veroordelen seksuele normloosheid en secularisatie, maar ze houden hun mond als hun politieke bondgenoten het vuur van rassenhaat en discriminatie van immigranten en minderheden opstoken…”.

 

Empathie

Keller meent dat een christelijke cultuurkritiek moet beginnen met het aan de kaak stellen van alles wat er mis is in de samenleving. Nou, dan zijn we voorlopig nog niet klaar, vrees ik. Verder vindt Keller dat voornoemde cultuurkritiek grotendeels berust “… op de schouders van christelijke academici, met behulp van niet-christelijke geleerden en denkers die ook de fatale tekortkomingen van het laatmodernisme inzien… “. Met andere woorden, je hoeft niet christelijk te zijn om te beseffen dat het fout is om alleen voor jezelf te gaan, geen rekening te houden met anderen of verslaafd te zijn aan van alles en nog wat. We weten allemaal best dat zelfverrijking en uitbuiting niet deugen. Kijk alleen maar naar hoe iedereen momenteel over de meelijwekkende Sywert van Lienden heen valt. Keller concludeert dan ook : “… Velen van deze laatsten - hij bedoelt de heidense professionals - hebben al stelling genomen tegen het probleem van het ongebreidelde individualisme, het probleem van het laatmoderne zelf, en dat van het relativisme – allemaal in toenemende mate aanwezig in de cultuur van vandaag…”. Verschillende ongelovigen hebben daar mijns inziens inderdaad heel wat diepzinniger en met meer mededogen en vooral meer humor over geschreven dan menige dominee. Ieder zijn vak. Zie bijvoorbeeld mijn blogs over “Identiteit” van psycholoog Paul Verhaeghe, “Happy me” van journalist Sanne Bloemink en “Borderline Times” van psychiater Dirk De Wachter. Zie ook het boekenprogramma “Brommer op zee” waarin schrijver Chris de Stoop aan de hand van zijn roman “Het boek Daniël” een prachtig referaat hield over het begrip empathie, waar het hele christendom uiteindelijk om draait. De meerwaarde van het christendom ligt naar ik meen dan ook in de boodschap dat de mensheid er niet alleen voor staat. Dat er een Goddelijke bron is waaruit wij ten alle tijden en iedere minuut van ons leven kunnen putten. Maar dan moet je natuurlijk wel geloven dat God bestaat. En weten waar je Hem kunt vinden. God is een groot mysterie. Zelf ben je een klein mysterie. In ieder geval heeft de Bijbel het over God als ‘een ontoegankelijk licht, waarin geen duisternis woont’. Zijn koninkrijk is binnen in je, volgens de Schrift. Dus daar zou je iets van dat geestelijke licht gewaar moeten kunnen worden. Dat vergt ‘inkeer’. Als je daar eerst naar zoekt, zal de rest je worden toegeworpen, zegt Mattheüs geruststellend. Daar zou het in de kerk mijns inziens over moeten gaan. Maar gelooft de kerk daar zélf nog wel in?!

 

Kunst in de kerk

Keller zegt dat we er voor moeten zorgen dat christenen meer gevormd worden door het Bijbelse verhaal, dan door de wereldse verhalen waarmee we zo’n beetje dag en nacht via de moderne media gehersenspoeld worden. Ik vind zijn advies de kunsten te gebruiken om het christelijke verhaal te vertellen wel verrassend. De Reformatie, waar hij als protestant uit voortkomt, heeft juist alle kunst uit de kerk verbannen (zie de Beeldenstorm). Arjan Plaisier vraagt zich in “Zorg voor de ziel” ook al af of we daarmee het kind niet met het badwater hebben weggegooid. Ik ben het hartgrondig met beide heren eens. Alleen al omdat de kunst in staat is ons die andere dimensie te laten voelen waar het geestelijke dan wel spirituele zich ophoudt. Zie Joke Hermsen in “Ogenblik & Eeuwigheid”. Ik moet denken aan de opa van Susan Cain, die in “Stil” vertelt hoe de mensen tot op de straat in de rij stonden bij de synagoge in New York waar hij preekte, omdat hij iedere sjabbat een nieuw literair werk doorspitte aan de hand van de Thora. Ik kan je verzekeren, als hier een dominee hetzelfde experiment zou uitvoeren, zat ik ook iedere week in de kerk.

 

Licht hoeft zichzelf niet te bewijzen, dat is er gewoon

Keller raadt aan vrienden te maken onder de ongelovigen met als doel ze te bekeren. Heel sneaky; maar ik heb daar grote moeite mee. Dat riekt naar een geheime agenda. Bovendien accepteer je de ander dan dus niet zoals hij of zij is. Hij of zij moet ‘veranderen’. Hij of zij moet ‘worden zoals jij’. Want, ‘er is er maar één goed, en dat ben ik’, zei een collega vroeger altijd gekscherend te pas en te onpas. Het is allemaal waar wat Keller schrijft: we ‘moeten’ eerlijk zijn (huh? – zie hierboven), hard werken, goed doen, mensen dienen, armoede en eenzaamheid uitbannen, aan ieders welvaart werken, ons geld weggeven, betrokken zijn bij de cultuur, ons inzetten voor de bloei van de stad, goede buren zijn, tuintjes opknappen, huizen bouwen en vooral altijd lief en aardig zijn. De lijst van Keller is schier eindeloos. Behelst zo ongeveer een tweede baan. Zonder inkomen welteverstaan. Ik krijg er bijna een burn-out van. De meeste gewone mensen hebben al zulk veeleisend werk dat ze amper genoeg vrije tijd hebben om dáár van bij te komen. En dan moeten ze ook nog eens de baan op voor de kerk. Ooit is het beroep van dominee toch uitgevonden om de gemeenschap juist te ontlasten? Waarom al die torenhoge managersidealen en niet gewoon blijven bij het simpele ‘doen wat je hand vindt om te doen’? Daarnaast ken ik mijn tekortkomingen. Keller eist van mij zo’n beetje volmaaktheid. Maar ik ben nog steeds geen wonderwoman. Moet ik mij een tweede persoonlijkheid aanmeten? Een christelijk masker opzetten? Moet ik doen ‘alsof’? Om het maar eens dik aan te zetten: zo creëer je toch onechte, dubbele, schizofrene, hypocriete, semi-persoonlijkheden (zie mijn blog over “Het drama van het begaafde kind” van Alice Miller)? Ik ontmoet kerkmensen die er niet voor uit durven te komen dat hun dochter ‘moet trouwen’ of dat de overlijdensoorzaak van hun vader zelfmoord is – want ‘vreselijke zonden’. Dat kan toch nooit de bedoeling zijn? Hoezo: jezelf zijn en komen zoals je bent. Dus: moet ik mij plooien naar een dominee die mij zegt hoe ik moet zijn en vertelt hoe ik moet leven? Of kan ik daar misschien zelf achter komen. 'Theoloog des Vaderlands' Samuel Lee zei ooit: “… Ik verlang naar een christendom dat niet de behoefte heeft om zichzelf te bewijzen. Dat op een natuurlijke manier zijn licht laat schijnen. Licht hoeft zichzelf niet te bewijzen, dat is er gewoon…”.

 

Over individualiteit

Keller breekt zijn staf over het hedendaagse individualisme en het streven naar authenticiteit (evenals veel psychologen trouwens). Ik snap ook wel dat een voorganger gebaat is bij een kudde volgzame schapen. Echter, wij zijn post-Auschwitz-mensen, aldus Arnon Grunberg. Ik heb net een paar boeken over de Holocaust gelezen. We hebben in Europa gezien waartoe het ‘Follow the Leader’ en ‘Befehl ist Befehl’ kan leiden. Daarnaast zijn we zo ongeveer dood gegooid met de gruwelijke misbruikschandalen in de Rooms Katholieke Kerk. Veel slachtoffers hebben aangegeven dat ouders niet ingrepen omdat ze te beducht waren voor de macht van de geestelijkheid. Al met al denk ik niet dat je moderne mensen daarom terug in hun hok krijgt. Persoonlijk zie ik ook niet in wat er mis is met individualiteit, mits die niet verwordt tot puur egoïsme natuurlijk. Zie Karen Armstrong die in “Compassie” uitlegt dat alle godsdiensten streven naar het uitschakelen van het zelfzuchtige ‘reptielenbrein’, dat gefocust is op de vier V’s: vechten, vluchten, vreten en voortplanten, en ons stimuleren gebruik te maken van het in de loop der tijd nieuw gevormde hersengebied, de neo-cortex, waardoor wij ons kunnen richten op het maken van eigen keuzes en het ontwikkelen van compassie. Alle persoonlijkheden in de Bijbel waren uitgesproken individualisten: Mozes, David, Rachab, Deborah (en ook nog eens bedenkelijke moordenaars en hoeren). Jezus zelf spande de kroon. Hoe verhoudt een en ander zich trouwens tot Keller’s resolute afwijzing van seksueel actieve mensen die niet honderd procent getrouwde hetero’s zijn? Ik ben de laatste die ontken dat er heel boute uitspraken over homoseksualiteit in de Bijbel staan. Het oordeel daarover laat ik graag aan de Eeuwige over. Ik voel me niet geroepen om Hem tegen zichzelf te beschermen. Ik las pas een artikel waarin iemand zich bestempelde als 'genderagnost' – daar sluit ik me graag bij aan.

 

Een queeste naar de heilige graal

Ik denk niet dat er een groep dan wel een ouder, leraar, voorganger of wie dan ook tussen jou en God in kan staan. Het zou toch wel heel raar zijn als je bij wijze van spreken straks bij de hemelpoort aankomt met ‘ja maar, die en die zei…’. Toch? Het gaat om je eigen verantwoordelijkheid, om wat jij zelf al of niet met je leven hebt gedaan. Natuurlijk heb je leraren nodig, maar op een gegeven moment moet je op eigen benen kunnen staan. Volwassen worden. Ook in het geloof. Ik hoorde een keer een typisch boeddhistisch verhaal, dat ging over een leraar die zijn leerling een ladder op liet klimmen naar een wolk. Eenmaal op de wolk kreeg hij de opdracht de ladder weg te gooien. Dat je heel anders naar dit item kunt kijken bewijst ook theoloog en predikant Fokko Omta maar weer eens, die op 28 november 2019 promoveerde op het proefschrift: “Sin: Against Whom or against What?”. Volzin (19.03.20) kopte hier over: “… Zonde is verloochening van je diepste zelf…”. Omta: “… Zonde betrek ik niet zozeer op dingen waarvan iedereen wel weet dat ze niet deugen. Dat is gewoon moreel laakbaar gedrag, daar heb je het woord zonde niet voor nodig. Bovendien: als het leven zijn gewone gang gaat, zijn mensen helemaal niet zo slecht…” (zie ook: “De meeste mensen deugen” van Rutger Bregman). Even verder: “… In mijn optiek heeft zonde niet zozeer betrekking op het kwade dat uit mensen voortkomt. Maar op het goede dat er niet uitkomt…”. Zie de veelbesproken onverschilligheid in WO II van omstanders tegenover de Joden. Omta heeft het over ‘spirituele zelfverloochening’. “… Zondigen doet een mens allereerst tegen zichzelf: zijn diepste kern, zijn ware geest…”. En even verder: “… Tot die ware geest moet je je steeds opnieuw bekeren, anders ‘verlies je niet alleen de connectie met God maar ook met je eigen diepte’…”. Dat is pas echt je ‘doel missen’, wat de letterlijke betekenis van het woord ‘zonde’ is. Het mag duidelijk zijn dat Omta mij in deze meer aanspreekt dan Keller. Zouden we er niet veel meer op moeten inzetten mensen het pad naar de heilige graal te wijzen, die iedereen in zich draagt? Een queeste die zoveel meer bevredigender is dan al dat doelloze gejaag in de wereld van nu. Ik geloof in het statement van de Duitse filosoof Karl Rahner die stelde dat ‘de christen van de toekomst een mysticus zal zijn of níet zal zijn’. Laten we het over ‘bekering’ hebben. Dan komt de rest vanzelf wel…

 

Uitgave: Van Wijnen – 2021, vertaling Dingeman van Wijnen, 72 blz., ISBN 978 905 194 599 7, € 9,95

Rechtstreeks bestellen: klik hier