Stemmen horen – Iris Sommer

Regelmatig kom ik ze tegen. In het echt en in verhalen. Mensen die zeggen de stem van God te hebben gehoord. Zie Greet Hofmans uit mijn vorige blog. Of Hanneke van Dam in “Alles opgeven en rijk worden”. Kan dat echt? Psychiater Iris Sommer, hoofd van de Stemmenpoli van het UMC Utrecht, schreef er een prachtig boek over.

Alice in Wonderland
Stemmen horen. “… Ongeveer één op de tien mensen maakt dit wel eens mee. Een deel van hen vaak. Stemmen horen hoeft niet vervelend te zijn, sommigen vinden het zelfs prettig. Maar er zijn ook mensen die juist veel last van stemmen hebben. Stemmen horen gaat vaak samen met achterdocht en wantrouwen. Die combinatie kan ervoor zorgen dat mensen geïsoleerd raken…”. Wat nogal eens voorkomt is dat mensen hun naam horen roepen. Vooral als ze gestrest zijn of weinig geslapen hebben. Meestal gebeurt dat maar één, hoogstens een paar keer, in je leven. Een kleinere groep hoort hele zinnen. Twee tot vijf procent van de bevolking heeft deze ervaring vaak: wekelijks tot dagelijks. Een deel van deze mensen is gewoon gezond. Zo niet, dan ligt de oorzaak volgens dokters in een psychiatrische ziekte, een neurologische aandoening als bijvoorbeeld epilepsie of migraine (Lewis Caroll creeërde naar aanleiding van zijn migrainehallucinaties de vreemde wereld van “Alice in Wonderland”) of hardhorendheid. Bij verlies aan prikkels gaan de hersenen zelf aanvullen. Sommer geeft verschillende praktijkvoorbeelden. Eén op de tien kinderen van zeven à acht jaar hoort stemmen, maar dat is geen probleem. Ze verdwijnen meestal vanzelf.

Een ander die tegen je praat
Het verschil tussen stemmen horen en gewone gedachten, dwanggedachten (obsessies), verbeelding of gepieker is dat je écht geluid waarneemt, en dat het is alsof er een ander tegen je praat. Bovendien zijn de thema’s meestal uiterst relevant: alsof die ander alles van jou weet. Ze maken dan ook veel emoties los. Stemmen kunnen positief dan wel negatief zijn. Ze kunnen je aanmoedigen, troosten of waarschuwen. Maar vaak maken ze je ook bang. Ze kunnen je bedreigen, je trauma’s voeden, de draak met je steken of je nare adviezen en opdrachten geven. Soms veranderen positieve stemmen in negatieve; andersom komt ook voor. Daarom adviseert de stemmenpoli er nooit op in te gaan. Een gezonde stemmenhoorder kan ziek worden door een psychose te ontwikkelen. Een borderline persoonlijkheid kan depressief en psychotisch raken. Psychotisch betekent in deze context dat je - in tegenstelling tot neurotisch - de grip op de werkelijkheid kwijt raakt. Psychose kan een onderdeel van schizofrenie zijn, maar komt ook bij andere ziektebeelden voor, zoals ernstige en manische depressiviteit. Simon Vestdijk bijvoorbeeld, kende naast depressieve perioden waarin hij in bed kroop hypomane (lichte manische) toestanden, waarin het hem lukte 54 romans, 12 verhalenbundels, 27 dichtbundels, 28 essays en 10 muziekessays te produceren. Hij schreef ‘sneller dan God kon lezen’. En dat was ook nog van zo’n uitmuntende kwaliteit dat hij werd genomineerd voor de Nobelprijs van de literatuur. Je kunt ook psychotisch worden door drugsmisbruik. Of door het meemaken van een delier waarbij mensen niet continu in de greep zijn van wanen en hallucinaties: vaak een teken dat iemand lichamelijk ernstig ziek is. Of bijvoorbeeld vanwege een kraambedpsychose. Zie “De gelukkige huisvrouw” van Heleen van Royen. Typisch neurotische ziektebeelden zijn onder andere depressies en paniek- en dwangstoornissen. Een borderliner zit daar met alle overtrokken buien een beetje tussen in. Vandaar de naam. Voor meer informatie: zie mijn blogs over “Wat borderline met je doet” en “Wat schizofrenie met je doet”. Vanwege de behandeling van stemmen met medicijnen is het van belang goed uit te zoeken wat er precies aan de hand is.

Net als dromen
Soms is er sprake van meerdere stemmen en vaak gaat het om mannenstemmen. Veel mensen horen de stem van een ouder, van een (ex-) geliefde, van een favoriete onderwijzer of van een overleden familielid. Maar ook vaak van die enorme pestkop van vroeger. Of van degene door wie ze zijn misbruikt. Soms zegt de stem zulke afschuwelijke dingen dat je weet dat de persoon in kwestie dat nooit echt zou zeggen. Omdat de stemmen zo realistisch zijn is het moeilijk aan te nemen dat ze een biologische oorzaak hebben, en (slechts) een product van je eigen hersenen zijn. Net als dromen. Veel mensen met stemmen verklaren te maken te hebben met God, beschermengelen, of djinns. Anderen hebben het over geesten van overledenen of boze entiteiten die hen in hun macht proberen te krijgen. Nogal wat Nederlanders denken dat ze paranormaal begaafd zijn: helderziend of helderhorend. Zie Uri Geller, Derek Ogilvie en Allison DuBois. Ze hebben geen last van hun stemmen. Ze ervaren ze juist als een verrijking waarmee ze andere mensen kunnen helpen. Maar als er sprake is van enge gehoor-, dan wel gezichts, of zelfs gevoels- en geurhallucinaties wordt het een ander verhaal. En bij ingebeelde wanen - persoonlijke overtuigingen die niet door anderen worden gedeeld - wordt het een stuk problematischer. Gelooft de patiënt de stemmen? Punt is dat veel mensen met schizofrenie vinden dat ze helemaal niet ziek zijn. Met als gevolg een negatieve houding tegenover hulpverlening, slechter functioneren, meer terugval en een grotere kans op agressie en geweld. Sommer geeft een indrukwekkend voorbeeld van een identieke tweeling die allebei aan schizofrenie lijden en elkaars symptomen feilloos weten te benoemen (wanen, hallucinaties, verward praten). Zelf zeggen ze echter nooit psychotische klachten te ervaren. Ondanks alles zijn de netelige onderwerpen van negatieve stemmen vaak op één hand te tellen. Bijvoorbeeld de veel voorkomende opdracht zelfmoord te plegen. Mannen krijgen vaak te horen dat ze homo zijn. Vrouwen dat ze dik en lelijk zijn. De thema’s draaien voornamelijk om angst, geweld, seks, zorgen, verlangens, schaamte en schuld. Blijkbaar zijn dat de dingen die mensen innerlijk het meest bezig houden. Vandaar dat groepstherapie goed werkt. Het is een enorme opluchting te merken dat anderen met dezelfde zaken worstelen als jij.

Beroemde stemmenhoorders
Een boeiend hoofdstuk gaat over beroemde stemmenhoorders zoals Socrates, de Griekse filosoof die vaak geïnspireerd werd door een vriendschappelijke, wijze, innerlijke stem. Zijn ‘daimon’. Hij vertrouwde hem blindelings. De hoogbegaafde natuurkundige, metaalkundige, mijnbouwkundige en filosoof Emanuel Swedenborg schreef in trance acht dikke theologische boeken over het hiernamaals. De Duitse componist Robert Schumann, over wiens eveneens getalenteerde vrouw, de pianiste Clara Wieck, ik ooit een blog schreef, hoorde regelmatig een engelenkoor zingen. Na verloop van tijd veranderde dat in een duivelskoor met afschuwelijke klanken. Om zijn goede naam te redden schijnen Clara en hun goede vriend Johannes Brahms veel werk van Schumann uit de periode van het duivelskoor vernietigd te hebben. Helen Schucman, een psycholoog aan Columbia University in New York, schreef een boek dat Jezus Christus volgens haar dicteerde: “A Course in Miracles”, 669 pagina’s, en compleet met een werkboek voor studenten en een handleiding voor docenten. En Jeanne d’Arc, de ‘Maagd van Orléans’, die verkleed als man het Franse leger aanvoerde tegen de Engelse bezetter. Ze kreeg advies van stemmen over de te voeren oorlogstactiek. De nationale heldin van Frankrijk eindigde op haar 24ste op de brandstapel. Sommer droog: “… Ook de rooms-katholieke kerk is inmiddels trots op haar; nadat ze haar eerst verketterd en verbrand hebben werd ze in 1909 zalig en in 1920 heilig verklaard…”.

Geheugen
Op een heldere manier legt Sommer uit hoe stemmen waarschijnlijk ontstaan, want sluitend bewijs is er nog niet. Onze hersenen zitten adembenemend in elkaar. Ze zijn voortdurend bezig om een betekenisvol geheel te maken van de informatie die via onze zintuigen naar binnen komt. Daarbij vindt een schifting plaats; alleen van de voor ons belangrijke details worden we ons bewust. Dat is dus voor iedereen anders. Eerdere ervaringen spelen daarbij een belangrijke rol. Door middel van een heel klein beetje informatie kunnen we het complete beeld van een vroegere situatie weer oproepen:
“… Slechts een fractie van wat je meent te zien heb je ook werkelijk gezien, het grootste gedeelte is aangevuld…”. Eerdere emoties spelen ook een belangrijke rol: daardoor vermijden we gevaarlijke situaties. Je zult waarschijnlijk altijd bang zijn voor honden, als je er ooit door één gebeten bent. Als er te weinig uit het geheugen opborrelt wordt de wereld om je heen onbegrijpelijk; vol losse details zonder samenhang en betekenis. Is de invloed van het geheugen te sterk dan ga je dingen invullen die niet kloppen. Zo kunnen hallucinaties ontstaan. Dromen bestaan ook uit allerlei associaties uit het geheugen.

Dopamine
Stemmen horen komt vaak in bepaalde families voor, wat kan wijzen op een erfelijke aanleg. Het lijkt er op dat daarbij een groot aantal genen betrokken is. Ook het boodschappenstofje dopamine speelt een belangrijke rol: het labelt als het ware de belangrijke prikkels. Bij een psychose is er sprake van een teveel aan dopamine waardoor dit systeem ontregeld raakt. Je brein probeert een verhaal te maken van alle fout geëtiketteerde ‘belangrijke’ waarnemingen en ziedaar: de ‘waan’. De toestand waarin allerlei merkwaardige prikkels worden ervaren waar nog geen touw aan vast te knopen is wordt ‘Wahnstimmung’ genoemd. Als er eenmaal een verklaring voor de chaotische brei in je hoofd is verzonnen komt er ‘Wahnruhe’: waanrust. Daarom houden mensen zo koppig vast aan hun ideeën: ze willen niet weer in een draaikolk van onbegrepen details verzeilen. Voor geïnteresseerden wijs ik in dit verband op de werkelijk schitterende film van Bas Labruyère, die gratis te bekijken is op www.verlorenjaren.nl. Antipsychotische medicijnen corrigeren het dopamineniveau. Er zijn aanwijzingen dat trauma’s en drugs de dopamineproduktie stimuleren, dus dat betekent ook (meer) last van stemmen voor degenen die daar gevoelig voor zijn. Verder hebben MRI-scans van stemmenhoorders aangetoond dat de spraakgebieden in de hersenen anders en minder makkelijk met elkaar communiceren dan normaal. Ook al voelen mensen stemmen niet aankomen, toch is er een signaalverandering in de geheugenstructuur van de hersenkronkel naast de hippocampus te zien als ze beginnen. Deze hippocampus wordt bij dementie kleiner. Bij mensen met een getraind geheugen, zoals Londense taxichauffeurs die de plattegrond van de hele stad uit hun hoofd moeten kennen, is de hippocampus juist extra groot. Het lijkt erop dat bij mensen met stemmen deze structuur door dopamine wordt geprikkeld, wat leidt tot het lukraak ophalen van herinneringen. Daarnaast blijkt het door elektrische impulsen in het brein veroorzaakte thetaritme – dat zorgt voor een vloeiende lijn van onze gedachten en waarnemingen – bij sommige stemmenhoorders verstoord te zijn. Als wetenschapper denkt Sommer dat stemmen in de hersenen ontstaan. Ze gelooft dus niet in paranormale verklaringen, al kan ze die ook niet weerleggen. Boodschappen waarvan we niets weten, kunnen uit het geheugen komen, omdat wij veel meer informatie opslaan dan we ons bewust zijn: intuïtie.

Ziekte-inzicht
Voor mensen die last hebben van stemmen begint de behandeling op de stemmenpoli met een laagdrempelige basistherapie om zo snel mogelijk te leren met stemmen om te gaan. Eerst wordt er, aansluitend op de visie die mensen daar zelf al over hebben, informatie gegeven over de biologische oorzaak van stemmen: psycho-educatie. Als medicijnen werken is dat een bewijs dat stemmen veroorzaakt worden door een teveel aan dopamine. Als je op een MRI-scan kunt zien dat je hersenen onbewust taal vormen terwijl je stemmen hoort, is dat een bewijs dat je eigen brein ze veroorzaakt. Een droge medische verklaring werkt bevrijdend. Mensen willen rust in hun kop. Goed ziekte-inzicht maakt minder bang. Bovendien kun je wat doen als je weet dat de oorzaak van stemmen in jezelf ligt: coping. Op een zo goed mogelijke manier met je probleem leren omgaan. Dat is voor iedereen verschillend. Wat helpt: je humeur verbeteren, een gezond dag- en nachtritme, lichaamsbeweging, dingen doen die je leuk vindt, werken. En specifieker: praten, zingen, neuriën, fluiten, (hardop) lezen, muziek luisteren, telefoneren, mailen, chatten. Het is opvallend dat activiteiten waarbij taal nodig is de stemmen dempen – dat bijt elkaar. De enige medicijnen die goed helpen tegen stemmen zijn antipsychotica, waarvan er zo’n twintig stuks bestaan. Kalmeringsmiddelen of antidepressiva helpen niet. Gebruik is afhankelijk van de gevoeligheid van de patiënt en de bijwerkingen van het middel.

Niet vechten, niet hechten
Verder kan psychotherapie helpen, waarbij het belangrijkste doel is te zorgen dat de patiënt de opdrachten die hij hoort niet uitvoert: ‘Niet vechten, niet hechten’. Daarbij is een klik tussen behandelaar en patiënt van groot belang, want stemmen zijn altijd gespitst op je zwakke, en dus vaak meest genante, plekken. Daar praat je niet met om het even wie over. Cognitieve therapie die uitgaat van het 4-G schema kan twijfel zaaien en een waan uiteindelijk doen instorten, hoewel dat erg moeilijk is, omdat het typische bij wanen nu juist is dat er als een pitbull aan wordt vastgehouden. Door middel van gedragstherapie kunnen patiënten leren zich niet meer te laten chanteren door hun stemmen. Ook al denken mensen misschien dat hun stemmen van de duivel komen: van de duivel hoef je immers ook weinig goeds te verwachten?! Soms kan er ook wat bereikt worden met competitive memory training (COMET) waarin geleerd wordt om positieve herinneringen op te halen als negatieve herinneringen zich aandienen. Dat is een kwestie van training omdat het gaat om het inslijten van tegengestelde gedachtestromen (zoals je bijvoorbeeld ook leert piano spelen door veel te oefenen). Als niets helpt zijn er nog fysische behandelingen tegen stemmen mogelijk zoals de elektrocunvulsietherapie (ECT) en transcraniele magnetische stimulatie (TMS). Neurochirurgische technieken met behulp van elektroden die in of tegen de hersenen worden gepland (bijvoorbeeld DBS of CS) zijn volop in ontwikkeling. Dat belooft nog wat voor de toekomst! Al met al is "Stemmen horen" vooral een ongelooflijk indrukwekkend en fascinerend verhaal.

Uitgave: Balans – 2011, 239 blz., ISBN 978 946 003 301 8, € 18,95
Rechtstreeks bestellen: klik hier