Subtitel: Ondergang als loutering?
Terwijl ik bezig was met verhalen die draaien rond de ondergang van de wereld (zie “Weerwater” van Renate Dorrestein en “Station Elf” van Emily St. John Mandel) kwam ik de fascinerende bundel “Apocalyps in kunst” tegen. Het is geschreven door een groep academici die onder de titel “Figura Divina” aandacht vraagt voor de verbinding tussen kunst en religie. Dat doen ze door het organiseren van symposia en het uitgeven van boeken. Namen: Hans Alma, Marcel Barnard, Sylvain De Bleeckere, Merijn Bolink, Frank G. Bosman, Jaap Goedegebuure, Johan Goud, Bob G.J. de Graaff, Marcel Poorthuis, Oane Reitsma en Wessel Stoker.
Het ongewone
Vorige week liep ik langs een tattoo shop in Alanya waar ik een wonderlijk verfijnde afbeelding zag van Jezus die armpje drukte met de duivel. Jezus was het gevecht duidelijk aan het winnen. Hij glimlachte geamuseerd terwijl het bezwete gezicht van de duivel verwrongen was van inspanning. ‘Wie gaat er in vredesnaam met zo’n afbeelding op zijn lijf rondlopen?’, dacht ik. Het was in ieder geval origineel. Ik moest echt even slikken. Het zette mij stil. Dat is wat kunst doet.
Zoals ik al eerder opmerkte: religie mág weer. Dat stellen ook Barnard en Stoker in de introductie van “Apocalyps in kunst”: “… De verlegenheid die religie tot voor kort opriep – als was ze een taboe – lijkt voorbij. Religie en kunst staan verdiepend of kritisch tegenover het dagelijkse leven. Steeds vaker duikt – onverwacht als een openbaring – religieuze symboliek op in taal, in heilige ruimtes, rituelen en lichaamspraktijken in de kunst. Kunst en religie tonen iets anders dan het gewone. Vervreemding, schokeffect, blootstelling van intimiteit, confrontatie met eindigheid en dood, het zijn slechts enkele wegen die de kunst bewandelt. Kunst en religie gaan beide over het leven in zijn diepte en hoogte. Ze kennen beide de verwondering en de verbijstering, de eerbied en de huiver, het mysterie en de afgrond. Ze hebben elkaar nodig en ze moeten elkaar vrijlaten…”. Kunst en religie zijn verwanten - zie bijvoorbeeld de dichtkunst (Dante) en de schilderkunst - al heeft ieder haar eigen terrein. Pas laat in de geschiedenis van het Westen groeiden ze uit elkaar. Na de Renaissance en de Reformatie verloor de kunst in de kerk haar grote opdrachtgever. Religieuze kunst raakte minder herkenbaar en onbekend met het te kerkelijk geworden christendom. En toch zijn kunst en religie soulmates. Beiden tonen een andere dan de dagelijkse wereld. Ze doen dat in de taal van de verbeelding. Kunst en religie wijzen naar het ongewone, dat verrast of schokt. Die andere wereld hoeft niet altijd religieus te zijn, ook al zijn haar wortels dat wel. In de Bijbelse en traditionele apocalyptiek gaat het om het vrederijk van God, om een nieuwe hemel en aarde, dwars door een periode van verschrikking heen. Vaak is apocalyptiek echter seculier. In “Weerwater” van Renate Dorrestein en “Station Elf” van Emily St. John Mandel draait het om een Apocalyps zonder God.
Heilige strijd
Bob de Graaff - auteur van "Op weg naar Armageddon" - beschrijft in een hoofdstuk de gewelddadige eindtijdverwachtingen binnen het christendom en de islam. Beiden kennen een lange apocalyptische traditie, vertelt hij. Sommige wetenschappers menen zelfs dat voornoemde wereldreligies hun oorsprong vinden in het gevoel dat de eindtijd voor de deur stond.
De Graaff onderscheidt vier varianten van eindtijdverwachtingen: de deterministische (alleen God of Allah bepaalt het einde der tijden), de reformistische (door devotie of goede daden kan de komst van Gods eindrijk bespoedigd worden), de kolonistische (de wereld is slecht, maar een minisamenleving van gelijkgezinden kunnen de condities van het eindrijk benaderen) - alle drie vreedzame bewegingen - en de voluntaristische stroming. De laatste wil met zaligmakend geweld de eindtijd teweeg brengen en daarbij Gods hand forceren. Deze apocalyptici zien zichzelf als de gesel Gods die dood en verderf zaait.
In Europa is de laatste variant met het aanbreken van de achttiende eeuwse Verlichting verlaten. Onttovering en defanatisering deden hun intrede. Althans in de godsdienst, want binnen no time ontstonden er nieuwe heilsrijken, gebaseerd op het communisme, nationaalsocialisme en in mindere mate anarchisme en fascisme. Lenin en Hitler waren supervoluntaristen die hun eigen gewelddadige Apocalyps produceerden.
Christelijke milities
Terwijl Europa seculariseerde, bleef in de dominant-christelijke Verenigde Staten een sterk apocalyptisch bewustzijn opgeld doen, waarin elementen als de bedelingenleer (Gods heilsplan zou zich in zeven stadia voltrekken, de mensheid bevindt zich inmiddels in het laatste) en de rapture (de opname van de geloofsgemeenschap in de hemel aan het begin van de eindtijd, voordat een zeven jaar durende Grote Verdrukking begint, die de wederkomst van Christus inluidt) een belangrijke rol spelen. Tevens was de vestiging van de staat Israël van belang. Daar zal de eindstrijd zich afspelen. De nieuwe wereldorde die president George Bush sr. indertijd proclameerde werd door deze groep als zeer bedreigend ervaren. Achter de schermen zouden de Verenigde Staten geregeerd worden door de Verenigde Naties of de joden (ZOG: Zionist Ocupation Government).
De Graaff: “… Tegen deze achtergrond bereikten geromantiseerde boeken over de eindtijd, waarin hedendaagse verschijnselen als natuurrampen, atoomwapens, de millenniumbug, satellieten en ufo’s in verband werden gebracht met passages in de Bijbel, oplagen van tientallen miljoenen…”. De Graaff noemt in dit verband Hal Lindsey en de immens populaire romanserie “Left Behind” van Tim Lahaye. Veel schrijvers probeerden op het succes van deze auteurs mee te liften. “… Na de ineenstorting van de Sovjet-Unie fungeerde dit gebied niet langer als representant van de Antichrist, maar werd die plaats ingenomen door de islam, bijvoorbeeld in de populaire serie “Left Behind Militarily” van Mel Odom en de boeken van Joel Richardson en de ‘bekeerling’ Walid Shoebat, die stellen dat de islamitische verlosser, de Mahdi, feitelijk de antichrist is…” (zie bijvoorbeeld ook John Preacher).
Nederlandse internetsites als “Wees waakzaam”, de boeken van Robin de Ruiter en het Nederlands Katholiek Persbureau, dat uit reformatorische SGP-kringen lijkt te zijn opgekomen, leunen sterk tegen dit gedachtegoed aan.
Gevoed door deze atmosfeer rezen eind twintigste eeuw tal van gewapende milities als paddestoelen uit de Amerikaanse grond. Sommigen keerden zich tegen de federale overheid, etnische minderheden, seksueel anders geaarden, ‘communisten’ en personeel van abortusklinieken. In dit verband noemt De Graaff de sterk extreem-rechtse, racistische, antisemitische en soms gewelddadige Christian Identity-beweging (met aanhangers als Wesley Swift, Richard Butler, James Ellison, Robert Mathews, Randy Weaver, David Koresh, William Pierce en Timothey McVeigh). Een deel van de apocalyptische verwachting verdween toen er niets gebeurde tijdens de verschuiving van het tweede naar het derde millennium. Vanaf 2004 laaide de militiebeweging echter weer op vanwege de verslechterde economische omstandigheden en het aantreden van de zwarte president Obama, die al spoedig werd afgeschilderd als de antichrist. Sommige evangelicale voorgangers baden zelfs om zijn dood. Veteranen van de Amerikaanse oorlogen in Afghanistan en Irak werden als rekruten binnengehaald. Waren in 2008 nog maar 42 milities bekend, een jaar later waren dat er alweer 129.
Islamitische apocalyptischi
Armageddon komt in de Koran niet voor. Wel biedt de Hadith (overleveringen aangaande het leven van Mohammed) apocalyptische vergezichten. De Mahdi (Messias) zal, al dan niet vergezeld door de profeet Isa (Jezus), aan het eind der tijden de islam over de hele wereld vestigen. Er is ook een antichrist: de Dajjal of misleider. De finale eindstrijd vindt plaats rond Jeruzalem. Uitgebreid staat De Graaff stil bij de apocalyptische verwachtingen binnen al-Qaida en Isis. Het conflict tussen de sjiieten en soennieten lijkt de apocalyptische dromen alleen maar op te zwepen.
De Graaff vertelt dat veel islamitische apocalyptischi sterk beïnvloed zijn door het moderne westerse denken. Sommigen halen de Bijbelboeken Daniël, Ezechiël, Jesaja en Openbaring aan om hun beweringen te staven. Of verwijzen naar Amerikaanse dominees als Billy Graham, Jerry Falwell, Jimmy Swaggart, Pat Robinson, Hal Lindsey en zelfs de presidenten Nixon en Reagan. “… Ook Nostradamus en tal van samenzweringstheorieën over joden en vrijmetselaars worden als gezaghebbend aangevoerd. De gelijkenis tussen de angst van deze auteurs voor de ‘nieuwe wereldorde’ of voor de Verenigde Naties als wereldregering en diezelfde angst van Amerikaanse apocalyptische auteurs is frappant. Tot de bekendere verspreiders van het nieuwe apocalyptische gedachtegoed behoort Mohammed Isa Dawud, die mysteries als de Bermudadriehoek (woonplaats van de antichrist) en ufo’s (instrumenten of verschijningen van de Dajjal) in verband brengt met klassieke islamitische teksten. Hij is niet de enige die, net als de moderne Amerikaanse christelijke apocalyptici, eeuwenoude religieuze teksten voorziet van een hedendaags militair-technische verklaring. Het is dan ook een misvatting te denken dat het islamitisch-apocalyptische denken een terugkeer betekent naar de Middeleeuwen, zoals het christelijk Europa die gekend heeft…”.
Beeldende kunst
Ik heb de bijdrage van Bob de Graaff uitgebreid besproken omdat het mij helpt om veel (Amerikaanse) christelijke romans - en films: het is echt verbijsterend wat er op dit gebied op YouTube te vinden is - in een kader te plaatsen. Het is dan ook ongemeen spannende materie. Ik vlieg even in vogelvlucht door de rest van het boek omdat mijn verhaal anders veel te lang wordt.
Hans Alma schrijft over de apocalyptische visie van de Duitse expressionistische schilder Franz Marc (1880-1916) die ervan overtuigd was dat alleen oorlog de weg vrij zou maken voor een Europese geestelijke hergeboorte. Veel kunstenaars trokken tijdens de Eerste Wereldoorlog ongelooflijk naïef ten strijde.
Wessel Stoker beschrijft werk van Max Beckmann (1844-1950) en Gerhard Richter (1932) die de Apocalyps als ondergang laten zien. Beckmann maakte o.a. 27 litho’s bij de Openbaring van Johannes die zijn toegespitst op zijn eigen moeilijke oorlogsjaren in Amsterdam. Richter verbeeldt in “Bommenwerpers”(1963) het bombardement van Dresden door de geallieerden, maakte een serie over het extreme geweld van de Rote Armee Fraktion (RAF) “18 Oktober 1977” en het abstracte schilderij “September” dat als onderwerp 9/11 heeft, waarbij hij niet het sensationele maar het droevige heeft willen benadrukken.
Merijn Bolink haalt een aantal kunstuitingen voor het voetlicht die een link met de Apocalyps hebben. Onder andere “Het Grote Gebeuren” (1975) - een film van Jaap Drupsteen naar het gelijknamige verhaal van Belcampo. De tentoonstelling “Apocalypse: Beauty and Horror in Contemporary Art” (2000) in the Royal College in Londen. “La Nona Ora” (Het negende uur – 1999) van de Italiaanse kunstenaar Maurizio: een beeld van de door een meteoriet getroffen paus Johannes Paulus. “Hij” (2001) van dezelfde kunstenaar: een miniatuurversie van een geknielde, biddende Adolf Hitler, dat hij ook nog eens in het voormalige getto van Warschau plaatste. Het gigantische labyrinth “Simply Botiful” dat de puinhopen van een postapocalyptische wereld uitbeeldt door de Zwitser Christoph Büchel. Evenals “Odessa” door Christian Boltanski. En zijn eigen werk “Oraly & Magaly Seffini” (spreek uit: C’est fini) dat twee meisjes toont van wie één gemaakt is van konijnenvacht en de ander van runderleer; ter nagedachtenis van zijn veel te vroeg gestorven zus.
Marcel Barnard laat zich uit over het werk van de gelovige kunstenaar Marc Mulders (1958, Tilburg). Hij heeft het onder andere over wat Mulders ‘tegen het licht in’ schilderen noemt aan de hand van “Het laatste oordeel”, zijn glas in lood raam in de Sint Janskathedraal van Den Bosch, en zijn glossy “Apokalyps”.
Film en videogames
Aan de hand van de triptiek “Antichrist”(2009), “Melancholia”(2011) en “Nymphomaniac”(2014) van regisseur Lars von Trier, en dan met name “Melancholia”, heeft Sylvain De Bleeckere het over de apocalyptische motieven in deze films.
Frank G. Bosman schrijft over de bijbelse verwijzingen in verschillende (post)apocalyptische shooter/rpg-videogames als "Metro 2033" (2010), "Metro 2033: Last Light" (2013), "Half-Life" (1998), "Half-Life 2" (2004), "Half-Life 2. Episode One" (2006), "Half-Life 2. Episode Two" (2006), "Bioshock" (2007), de trilogie “S.T.A.L.K.E.R.” bestaande uit "Shadow of Chernobyl" (2007), "Clear Sky" (2008) en "Call of Pripyat" (2010), de "Mass Effect Trilogie" (2007, 2010 en 2012), "Fallout 3" (2008) en "Brink" (2011). In deze games gaat het natuurlijk nooit om de totale ondergang; anders zou je niet meer in het verhaal mee kunnen spelen.
Literatuur
Jaap Goedegebuure wijst op de apocalyptische tendenzen in het "Verzameld werk" van H. Marsman (1899-1940), "De kellner en de levenden" van Simon Vestdijk (1898-1971), "Het zwarte licht" van Harry Mulisch (1927-2010) en “De os op de klokketoren” van Gerrit Komrij (1944-2012).
Johan Goud’s thema is ‘Schrijvers en de Apocalyps’ waarin hij o.a. put uit het werk van Arnon Grunberg (1970); "De joodse messias" uit 2006 en zijn in 2013 verschenen bundel "Apocalyps", waarin alle eenentwintig verhalen eindigen in ondergang, wreedheid, mislukking en doodslag. Verder haalt hij de deels autobiografie, deels roman, deels essay "Ragnarok. De ondergang van de goden" van de Britse schrijfster A.S. Byatt (1936) en de bestseller "Oorlog en terpentijn" van Stefan Hertmans (1951) aan.
Muziek
Tenslotte weiden Marcel Poorthuis en Oane Reitsma uit over apocalyptische structuren in muziek waarbij de nadruk vooral ligt op het werk van Olivier Messiaen (1908-1992). De interessante vraag rijst of muziek de plaats van religie heeft ingenomen als het om de hang naar verlossing gaat (zie bijvoorbeeld ook mijn blog over "Station Elf").
Aankomend najaar wordt er aan de Vrije Universiteit van Amsterdam een cursus naar aanleiding van dit boek verzorgd: zie hier.
Uitgave: Meinema – 2014, 160 blz., ISBN 978 902 114 365 1, € 17,50
Rechtstreeks bestellen: klik hier
Geen opmerkingen :
Een reactie posten