Het raadsel Spinoza – Irvin D. Yalom

De bekende Amerikaanse psychiater en bestsellerauteur Irvin D. Yalom (1931) wilde al heel lang een boek over Spinoza (1632-1677) schrijven, en ík wilde al heel lang een boek over Spinoza lézen – dus dat kwam dan mooi uit.
Het zit zo: ik was een twintiger toen ik mijn eerste boek van de erudiete Hattemse predikant en cultuurfilosoof dr. Frank de Graaff (1918-1993) las: “Spinoza en de crisis van de westerse cultuur”. Ik was ‘gegrepen’ - ook al snapte ik er niets van. Daarom heb ik jaren half bewust, half onbewust, gezocht naar een schrijver die Spinoza wat dichterbij me kon brengen. De werken van F. de Graaff worden niet meer herdrukt en ik vraag me af of er überhaupt nog wel iemand met hem bezig is. In ieder geval kan ik wel zeggen dat hij één van de grootste inspirators in mijn leven is geweest. Het grappige is dat Yalom over bovenstaand fenomeen in “Het raadsel van Spinoza” het volgende schrijft: “… Hoe komt het toch dat één enkel boek zulke uiteenlopende reacties losmaakt? Er moet iets in de lezer zelf zijn wat dat boek onmiddellijk omarmt. Zijn leven, zijn psychische opmaak, zijn zelfbeeld. Er moet diep in zijn geest – of, zoals Freud zegt, in het onderbewuste – iets op de loer liggen wat ervoor zorgt dat een bepaalde lezer zich verslingert aan een bepaalde schrijver…”. Tel daar ook nog eens het verhaal van Yalom over Goethe bij op, die een jaar lang de ‘Ethica’ van Spinoza bij zich droeg omdat hij daar ‘rustig’ van werd, en ik voel me helemaal ‘gekend’…

Een behapbare Spinoza
Na “Het raadsel van Spinoza” herlas ik “Spinoza en de crisis van de westerse cultuur” (1977). Beide boeken verduidelijken elkaar. Yalom is en blijft een a-religieuze psychotherapeut die niet gelooft in God of een leven na de dood en schrijft vanuit zijn eigen gelijk. Net als F. de Graaff natuurlijk. Dat is belangrijk als achtergrondinformatie. F. de Graaff was niet alleen een orthodoxe dominee, maar ook nog eens een vakfilosoof met een joodse schoonfamilie, die als geen ander thuis was in het jodendom. Hij draagt zijn studie op aan “de nagedachtenis van mijn schoonvader Abraham Ricardo, geest- en zielsverwant van Spinoza”. Ik denk dat hij daardoor veel dieper in het werk van de joodse lenzenslijper en wijsgeer Spinoza kon doordringen dan Yalom. Vergeleken bij hem blijft Yalom een beetje oppervlakkig. Dat is niet erg; in de eerste plaats schrijft Yalom fictie. Zijn verhaal is een roman. En in de tweede plaats maakt een eenvoudige weergave van wat had kunnen zijn, Spinoza beter behapbaar voor mensen als ik. Yalom blijft dicht bij de feiten. Tegelijk maakt dat het verhaal tot een echte ideeënroman: weinig actie, veel gepraat – daar moet je van houden. Yalom noemt het zelf een ‘teaching novel’: een geromantiseerd leerboek.
F. de Graaff is echter degene die je gevoelig weet te maken voor het ontzaglijke intellect van Spinoza. Spinoza was niet zomaar iemand. Spinoza was een geniale vrijdenker. Niet voor niets waren zijn bewonderaars mensen als Kant, Goethe, Schopenhauer, Hegel, Nietzsche, Albert Einstein en Thomas Mann.

Banvloek
Yalom vlecht twee verhalen door elkaar.
Het eerste start in het 17de eeuwse Amsterdam, waar een failliete en enigszins aangeschoten Rembrandt van Rijn de laatste hand legt aan zijn ‘Jakob zegent de zonen van Jozef’, de 25-jarige Johannes Vermeer werkt aan ‘De koppelaarster’, en zijn leeftijdsgenoot, de van oorsprong Portugese jood Bento de Spinoza, net op het punt staat zijn winkel in koloniale waren te sluiten als er een paar mannen naar hem toe komen voor theologisch advies. In verschillende gesprekken vragen ze Spinoza het hemd van het lijf, brieven zijn ketterse ideeën over aan de rabbijn, die daarop een ‘cherem’, een joodse banvloek over hem afroept, waardoor hij uit de joodse gemeenschap wordt verstoten. Volgens Yalom waren cherems een gebruikelijk verschijnsel: “… Er werd elke paar maanden een cherem uitgevaardigd, en iedere volwassen jood had er vele meegemaakt…”.
F. de Graaff schrijft echter: “… Het is algemeen bekend, dat de banvloek uiterst zelden door de Joden gebruikt werd, dit in tegenstelling tot de Katholieke praktijk van de inquisitie. Het Jodendom is door de eeuwen heen uiterst tolerant geweest ten opzichte van leerverschillen, ja zelfs van de levenspraktijk, die in het Jodendom altijd veel belangrijker dan de dogmatische leerstellingen werd geacht. Zeker was dit zo bij de Portugese Joden, die voor een groot deel zelf en vele van hun voorouders als Marranen (de door de inquisitie gedwongen schijn-Katholieken) hadden geleefd. Hoe is het mogelijk, dat die zeldzaam gebruikte ban juist tegen Spinoza werd uitgesproken? Men geeft hiervoor dikwijls oppervlakkige en daarom onwaarschijnlijke verklaringen, als deze: De Joodse gemeente was klein. Men vreesde, dat zij door assimilatie bedreigd zou worden in haar voortbestaan. Deze redenering houdt geen stand. Zeer vele Spaanse en Portugese Joden hadden zeer nauwe contacten met de intellectuelen van de Republiek. Spinoza was in dit opzicht volstrekt geen uitzondering. Een andere verklaring zocht men in de blijdschap over de vrijheid, die de Joodse gemeente in de Republiek genoot. Eindelijk kon men nu zonder Marraanse huichelarij openlijk Jood zijn. Die gelegenheid mocht men niet verachten. Dit is evenmin een deugdelijke verklaring. Spinoza wilde geenszins tot een andere godsdienst overgaan. Hij heeft zich nooit zelf van de Joodse gemeente losgemaakt. Maar zelfs als iemand tot een andere godsdienst overging werd de banvloek niet over hem uitgesproken. De vraag blijft hiermee staan: waarom heeft de gemeente en daarmee het Jodendom in het geheel deze ontzettende vervloeking over een van de grootste zonen van het Volk uitgesproken?...”. Het raadsel Spinoza.

Nazi-ideoloog
Het tweede verhaal start in Estland - 1910, waar de zestienjarige, eenzelvige Alfred Rosenberg bij een paar leraren op het matje moet komen, die proberen hem zijn vreemde ideeën over raszuiverheid uit het hoofd te praten. Dat lukt niet, want:
“… Over acht jaar reist hij van Reval naar München en wordt hij een productieve antibolsjewistische en antisemitische journalist. Over negen jaar zal hij een opzwepende toespraak horen tijdens een bijeenkomst van de Deutsche Arbeiterpartei, uitgesproken door een nieuw kandidaat-lid, iemand die in de Grote Oorlog heeft gevochten, Adolf Hitler genaamd, en Alfred zal zich kort na Hitler bij de partij aanmelden. Over twintig jaar zal hij zijn pen neerleggen en triomfantelijk grijnzen als hij de laatste bladzijde heeft voltooid van zijn boek ‘Der Mythos des zwanzigsten Jahrhunderts’. Er zullen maar liefst een miljoen exemplaren van het boek worden verkocht; het zal voor een groot deel de ideologische basis vormen van de nazipartij en een rechtvaardiging bieden voor de uitroeiing van de Europese joden. Over dertig jaar zullen zijn manschappen een klein Nederlands museum in Rijnsburg binnendringen en Spinoza’s uit honderdnegenenvijftig boeken bestaande persoonlijke bibliotheek confisqueren. En over zesendertig jaar zullen zijn ogen met de donkere kringen eronder verdwaasd kijken en zal hij zijn hoofd schudden als de Amerikaanse beul in Neurenberg hem vraagt: ‘Heeft u nog iets te zeggen?’…”. Zijn levensverhaal in vogelvlucht. Via een bevriende psychiater, Friedrich Pfister, horen we wat er zich allemaal afspeelt in de verwrongen geest van Alfred Rosenberg en leren hoe therapeutische gesprekken in zijn werk gaan. Voor Rosenberg is het een compleet raadsel hoe het moedige en wijze leven van Spinoza valt te rijmen met het feit dat hij joods was.

Therapie
Zowel Yalom, als F. de Graaff concluderen dat Spinoza’s leer bedoeld is als ‘therapie’. Mensen lopen achter de verkeerde dingen aan om gelukkig te worden: eer, rijkdom, genot. Dat maakt je een slaaf van je hartstochten. Het geluk ligt in jezelf. Het is door middel van het denken bereikbaar. Voor Spinoza is de wereld, zoals die is, volmaakt. Wij moeten er alleen anders naar leren kijken. Wij redeneren vanuit onze verbeelding. Dat komt door ons gebrek aan redelijk inzicht in de volmaaktheid van de Goddelijke ordening. Wat men voor waarheid uitgeeft is door individuele aandoeningen en voorstellingen, door ‘imaginatio’, vertroebeld. Wonderen bestaan niet. Er is geen leven na de dood. De ijzeren wetmatigheid in de wereld maakt verandering onmogelijk. Alleen ons inzicht kan veranderen. Wie alle dingen, ook die volgens de ‘imaginatio’ kwaad zijn, tot God herleidt, is verlost, is gelukkig. God is eeuwig en oneindig en omvat alle stof. Spinoza wil de moderne rede steeds weer tot de oorsprong van het ‘En-Sof’, de verborgen God, terug brengen. De wereld 'volgt' uit God. Spinoza werd blijmoedig getroost door deze ‘amor fati’, de ‘amor Dei intellectualis’. God is de natuur. De natuur is God.
Was Spinoza daarom een atheïst? Of een pantheïst? Dat is veels te kort door de bocht, stelt F. de Graaff: “… In de zestiende en zeventiende eeuw werd onder natuur iets geheel anders verstaan dan in de negentiende en twintigste eeuw. Dit blijkt o.a. duidelijk uit Calvijn’s Institutie. Calvijn zegt: 'Pro sensu naturam posse dici Deum.' 'In vrome zin kan de natuur God genoemd worden.' Niemand zal Calvijn van pantheïsme durven beschuldigen. Het blijkt, dat bij hem onder natuur verstaan wordt God en zijn betrekking tot de wereld. In die betrekking is de wereld verheven tot schepping. Spinoza’s spreken over de natuur staat hier niet ver van af. Ook bij hem gaat het om de betrekking van God en wereld…”. De ‘amor fati’ komt heel dicht bij de leer van de predestinatie of voorbeschikking van de calvinisten. Voor moderne mensen met 'Wij zijn onz brein'-opvattingen is dit helemaal niet zo onvoorstelbaar, allemaal. Alhoewel de wereld volgens het calvinisme verre van volmaakt is ontkent het het toeval. Alles wordt ons toebeschikt door Gods vaderlijke hand: “… Het grote onderscheid ligt in de verschillende relatie met de verborgen God. Spinoza kent de noëtische relatie der ratio, het Calvinisme de persoonlijke vertrouwensrelatie van het geloof…”. De verlossingsleer van Spinoza is ook verwant aan de Islam: “… De mens, die de beschikking van Allah aanvaardt en bewondert, omdat hij ze herkent, is verlost…”. Spinoza’s rede is in wezen liefde tot God: alle dingen zijn verbonden met God.

Baanbreker van de Verlichting?
Spinoza wordt vaak als een baanbreker van de Verlichting gezien, maar Balthasar Bekker, de mondige schrijver van de ‘Betoverde Wereld’, het boek dat de heksenwaan bestreed, had geen enkele waardering voor Spinoza, en zag in hem niets meer dan een gek, die de wereld ongerijmde geschriften heeft nagelaten. Ook Pierre Bayle, de schrijver van de beroemde ‘Dictionaire historique et critique’, de voorloper van de Encyclopaedisten, heeft Spinoza voor een waanzinnige gehouden.

De vier harde feiten van het leven
Volgens Yalom zijn alle psychische aandoeningen, van obsessieve liefde (Rosenberg's reactie op Hitler) tot depressie, een manier om onze aandacht af te leiden van de ‘vier harde feiten van het leven’: dat we doodgaan, fundamenteel eenzaam zijn, verantwoordelijkheid moeten nemen voor ons eigen leven en zelf de zin van ons leven dienen te vinden: “… Het is mijn doel als therapeut om cliënten deze existentiële feiten onder ogen te laten zien, zodat ze er een oplossing voor kunnen vinden…”. Dat een boek over Spinoza daar wel eens een goede handleiding voor zou kunnen zijn is natuurlijk een open deur…

Uitgave: Balans - 2012, 440 blz., ISBN 978 946 003 374 2, €19,95
Rechtstreeks bestellen: klik hier

Op zoek – Isaac Bashevis Singer

 

Ik vind “De tedere verteller” van Olga Tokarczuk één van de mooiste boeken van het afgelopen jaar. Haar opvatting dat lezen en schrijven vooral een ‘oefening in vreemdheid’ moet zijn, prikkelt. Zie ook Nabokov die stelt dat iedere grote roman in feite een 'sprookje' is. Dat maakt álles mogelijk. Zie verder Azar Nafisi, de schrijfster van “Lolita lezen in Teheran”, die vertelt hoe we door onze eigen ‘tegenrealiteiten’ te scheppen, veel rottigheid kunnen overleven. Allemaal ideeën die enorm inspireren. Later las ik van Tokarczuk de veel minder toegankelijke, maar minstens zo fascinerende Jacobsboeken, over de Joodse sekteleider Jacob Frank, en uiteindelijk dacht ik: Tokarczuks wereld is de wereld van Singer. Ook al een Nobelprijswinnaar. Hoe blij was ik dat ik “Op zoek” vond: “… Vaak had ik het gevoel dat de waarheid me vroeg of laat werd geopenbaard als ik maar niet ophield met zoeken en hopen…”. Het gaat om een autobiografisch deeltje uit de reeks Privé-Domein van uitgeverij De Arbeiderspers, waarin de schrijver inderdaad zijn obsessie met Sabbatai Zevi en Jacob Frank deelt. De van origine Poolse rabbijnenzoon Isaac Bashevis Singer (1902 – 1991) laat zich kennen als een bijzonder intelligente, overgevoelige jongen, die als een soort Job vecht met God, zichzelf en de liefde.

 

Over kinderen en lezen

Singer schreef drieëntwintig romans, vijftien verhalenbundels, een toneelstuk, vier memoires en maar liefst zeven kinderboeken. In verband met de zorgelijke hedendaagse analfabetisering brak Kluun onlangs in 'WNL op Zondag' zijn staf over het leesonderwijs, waarin alle plezier wordt ondermijnd door literaire analyses die zelfs de betreffende schrijvers de oren doen klapperen. Het slaat allemaal  ergens meer op. Singer zou het waarschijnlijk helemaal met hem eens zijn geweest. Zijn vertaler: “… Iets van de afschuw voor het intellectualisme is terug te vinden in de redenen die hij opgeeft voor het schrijven van kinderboeken. Toen hij de National Book Award kreeg voor het verhaal over zijn eigen jeugd, “A Day of Pleasure”, vatte hij de vijfhonderd mogelijke redenen samen in een tiental: kinderen lezen geen recensies, ze zijn niet op zoek naar hun identiteit, ze lezen niet om zich te bevrijden van schuld of vervreemding, ze zitten niet verlegen om psychologie, ze hebben een hekel aan sociologie, ze proberen niet om Kafka of “Finnigans Wake” te begrijpen, ze geloven nog in God, het gezin, engelen, duivels en heksen, ze zijn dol op spannende verhalen, niet op commentaren, richtlijnen en voetnoten, als een boek ze verveelt geeuwen ze openlijk zonder schaamte of vrees kenners voor het hoofd te stoten, en tot slot verwachten ze niet van hun geliefde schrijver dat hij de mensheid zal verlossen. Zo jong als ze zijn weten ze dat dat niet in zijn macht ligt. Alleen volwassenen koesteren dat soort kinderlijke illusies…”. Waarvan akte.

 

Mysticus

De onderhavige autobiografie bestaat uit twee delen: “Een kleine jongen op zoek naar God. Een persoonlijke benadering van de mystiek” en “Een jongeman op zoek naar de liefde”. Op iedere bladzij staan wel zinnen die ik zou willen citeren, maar dat kan natuurlijk niet. In het voorwoord legt Singer uit wat hij verstaat onder mystiek. Terwijl religie resoneert bij een hele groep (al dan niet afgedwongen met het zwaard) zou mystiek individualistisch zijn: “… Mijn persoonlijke definitie van religie is een mystiek die is veranderd in een discipline, een collectieve ervaring, en die derhalve gedeeltelijk is verwaterd en vaak profaan geworden. Hoe meer een godsdienst aanslaat, hoe groter zijn invloed, des te verder dwaalt hij af van de mystieke oorsprong. Dogma en magie nemen de plaats in van spirituele ervaring…”. Omdat mystiek een persoonlijke zaak is kan een mysticus oprecht blijven. Echt zijn. Zo gauw anderen zich er tegen aan gaan bemoeien zal hij water bij de wijn moeten doen: “… Meningsverschillen dringen zich op tegelijk met stilzwijgende en openlijke conflicten en de belemmeringen en verleidingen van de profaniteit doen hun intrede…”. Vandaar dat elke godsdienst bol staat van de tegenstrijdigheden. De mysticus is een zoeker. De mysticus tast in het duister: “… Hij wacht op openbaring, maar die komt niet, of zelden…”. Mystici zijn begeesterde mensen. Aangezien de aard van de mysticus bij Joden, christenen en moslims niet verschilt, bestaat er een grote verwantschap tussen hen. Hun bevindingen zijn hetzelfde. “… De mysticus beseft dat God in woord en taal zwijgt, maar in daden spreekt …”. Even verder: “… De mysticus luistert naar Gods stem in zichzelf, zijn bloed, zijn merg, en door de wegen der voorzienigheid te volgen. De mysticus ontdekt dat als hij met volle overgave tot God bidt, er vaak een antwoord komt...”. Uit wanhoop groeit hoop: “… De mysticus ontdekt vaak dat goed zijn voor mensen en zelfs voor dieren resultaat heeft. Elke mysticus gelooft in de onsterfelijkheid van de ziel…”.

 

Goed en kwaad

“… Net als ieder ander wordt de mysticus grootgebracht met het idee dat er goed en kwaad, boze en zondige handelingen bestaan, maar voor hem is het moeilijker dan voor anderen om te aanvaarden dat de drang om goed te doen en de drang om kwaad te doen uit dezelfde bron voortkomen. De mysticus kan niet anders dan uitgaan van een vorm van dualisme. Hij moet de aanwezigheid onderkennen van goede en kwade krachten. Hij moet geloven dat er een God en een anti-God bestaan. Natuurlijk is het waar dat de anti-God niet iets is wat op zichzelf bestaat – God heeft hem met een bepaald doel geschapen. Alle mystici geloven in Satan, of met welke andere naam ze hem ook aanduiden…”. Waarom heeft God Satan geschapen? Waarom wilde de Koning der Hemelen voor zichzelf een tegenstander scheppen? Dat zijn de vragen die Singer bezighouden. Volgens hem heeft een en ander te maken met de vrije wil van de mens. Met een zekere mate van autonomie: “… De mens is niet op alle ogenblikken gedwongen te doen wat de krachten hem voorschrijven. Hij kan een keuze maken. Hij kan zich verzetten tegen God of Satan…”. Ik denk dat dat een erg Joodse gedachte is. Zie ook “De keuze” van Edith Eger. Of bijvoorbeeld Jozua 24 vers 15. Singer heeft een grote interesse in de ziel en vertelt dat hij al vroeg begint te snuffelen in chassidische en kabbalistische overleveringen,  hoewel zijn vader waarschuwt dat hij er  zich niet voor zijn dertigste aan moet wagen. Het risico bestaat dat je afglijdt naar ketterij of, God verhoede, je verstand verliest.

 

Wat is waarheid?

“… Ik kan in alle eerlijkheid zeggen dat bij ons thuis het judaïsme niet een verwaterde, formele godsdienst was, maar een die was doortrokken van alle geuren, alle vitaminen, de hele mystiek van het geloof…”. De Jood van de diaspora klampt zich vast aan één enkele hoop: dat de Messias zal komen. Dat doen christenen als ik ook. Singer: “… De komst van de messias was niet een wereldse verlossing, de herovering van een verloren land, maar een geestelijke bevrijding die de hele wereld zou veranderen, alle kwaad zou uitroeien en het koninkrijk der hemelen op aarde zou brengen…”. Alleen begint hij zich al op jonge leeftijd af te vragen: “… Is het wel waar?...”. Zie de christelijke boeken waarin staat geschreven dat de Joden een verdoemd ras zijn omdat ze Jezus niet aanvaarden. Zie de ketterse boeken van de ongelovigen die beweren dat de wereld al honderd miljoen jaren oud is en de mensen niet van Adam, maar van de apen afstammen. Zijn elf jaar oudere en zondige broer Jozua die al verhalen schrijft (zie mijn blog over “Josje Kalb”), vertelt hem over de overweldigende maar blinde natuur die geen onderscheid maakt tussen goed en kwaad: “… Het kon de natuur kennelijk niet schelen dat de slachters op de Janasj-markt dagelijks honderden of duizenden stuks gevogelte doden. Het zat de natuur ook niet dwars dat de Russen pogroms tegen de joden hielden of dat de Turken en Bulgaren elkaar afslachtten en kinderen aan hun bajonetten regen. Maar hoe was de natuur zo geworden?...”. De moderne jongeren die geprobeerd hebben een revolutie te ontketenen om de tsaar te onttronen, verwarren hem: “… Dat slag lachte om mijn vader en zijn vroomheid. Zij voorspelden dat er na de revolutie geen synagogen of studiehuizen meer zouden bestaan en ze maakten de chassidiem uit voor fanatici…”. Hij weet van anderen die beweren dat je kunt wachten op de Messias tot je een ons weegt.  Je moet zélf het land van Israël gaan opbouwen, dat ze Palestina noemen. Elk volk heeft een eigen land. Zijn moeder koopt wel eens hersenen op de markt die goedkoper zijn dan rundvlees: “… Moeder kookte de hersenen en ik at ze op. Konden mijn hersenen ook gekookt en gegeten worden? Ja, natuurlijk, maar zolang ze niet waren gekookt bleven ze doordenken en wilden ze de waarheid kennen…”.

 

Uiteindelijk is alles kabbala

Zijn broer lacht hem vierkant uit omdat hij in spoken gelooft: “… Ik hoorde talloze verhalen over dibboeks, lijken die ’s nachts hun graven verlieten en ronddoolden om wonderdoeners of ver afgelegen kermissen te bezoeken…”. Echter, de hele wereld gelooft in geesten. Zie “Der Erlkönig” van Goethe of "Die Lorelei" van Heine. “… Ik leefde in voortdurende vrees voor deze onzichtbare dingen. ’s Nachts was het op de trap donker en naar boven en beneden gaan was een bezoeking. Vaak telde ik de franjes aan mijn gebedsmantel om na te gaan of ze er allemaal nog aan zaten. Ik mompelde bezweringen uit de gemara en andere heilige boeken…”. Welnu: “… Als er demonen bestonden, moest er ook een God bestaan…”. Over de kabbala: “… In wezen maakten we allemaal deel uit van Gods licht, maar door een proces van emanatie en verzwakking werd Gods licht donkerder, steeds tastbaarder en genaakbaarder tot het in materie veranderde – aarde, rots, zee dieren, mensen…”. Even verder: “… Mijn latere belangstelling voor Spinoza komt voort uit mijn poging de kabbala te bestuderen…”. Singer: “… Materie was een masker op het gezicht van de geest. Achter nietigheid ging grootsheid schuil, achterlijkheid was manke wijsheid, kwaad was verdorven genade…”. Later hoort hij dat zelfs de hardste steen bestaat uit wervelingen van energie: “… Uiteindelijk is dat de kabbala!...” (en de kwantumtheorie).

 

Ketters

Hij voelt zich anders dan anderen. Vertelt dat hij op diverse niveaus bestaat. Hij is een leerling op het cheder en verdiept zich tegelijk in de eeuwige vraagstukken. Hij speelt tikkertje en verstoppertje met zijn vriendjes en bestudeert tegelijk de mystici. Hij trekt op met zijn buurmeisje Sjosja terwijl hij ondertussen Dostojevski leest. Zijn ondraaglijke medelijden met mensen en dieren maakt hem depressief. Hij ervaart de wereld als een slachthuis, een enorme hel: “… Ik koesterde niet alleen wrok tegen de mens maar ook tegen God. Hij had uiteindelijk de wilde beesten met klauwen en tanden op de wereld gezet. Hij had de mens bloeddorstig gemaakt, bereid om op elk moment over te gaan op geweld…”. Stiekem bietst hij boeken van zijn broer. Leest Malthus, Darwin, Kant, Laplace. “… Doden of worden gedood was de stelregel van het leven en van God…”. Toen de Joden sterker waren brachten ze de Filistijnen om en toen de Filistijnen sterker waren brachten ze de Joden om: “… Dezelfde Mozes die had gezegd: ‘Gij zult niet doden,’ zei ook: ‘Gij zult niets dat ademt in leven laten.’ De oorlogen die Jozua voerde vertoonden een griezelige gelijkenis met de wandaden van Chmjelnitski…”. Singer: “… Ik las deze waarheden, waarvan ik wist dat niemand ze kon ontkennen en tegelijkertijd had ik het gevoel dat ik vergif slikte…”. In de boeken van de kabbala vindt hij troost, want daarin wordt de aarde als de gemeenste van alle werelden beschouwd. Een hol van kwaad. Ver verwijderd van God en zijn genade. Daarom heeft de Eeuwige ons het grootste geschenk uit Zijn schatkist gegeven: de vrije wil. Alhoewel je meestal weinig keus hebt. “… ‘Ik begin ketters te worden!’ zei ik tegen mezelf…”.

 

Het geheim van het leven

Ondertussen barst de eerste wereldoorlog los: “… Een moordenaar had de aartshertog van Oostenrijk en zijn vrouw vermoord en miljoenen soldaten en burgers moesten met hun leven boeten voor deze misdaad…”. Zijn vader begint de krant te lezen en moet nieuwe woorden leren: “… De jood die tweeduizend jaar in ballingschap had geleefd en zich nooit had gemengd in gojse oorlogen had vrijwel geen aanduidingen voor wapens en ammunitie. Ook had hij geen woorden voor strategie en tactiek…”. Zijn vader grijpt in zijn baard en staart door het raam naar de hemel: “… Ze vochten en vergoten bloed om een armoedig dorp, een modderige stroom. Ze brandden de hutten en de schamele bezittingen plat van paupers die vaak met kinderen de koude nacht in moesten vluchten. Ik hoorde vader mompelen: ‘Wee, wee ons, God in de hemel.’…”. Wat is er veranderd?! De familie Singer lijdt kou. De familie Singer lijdt honger. De familie Singer wordt geteisterd door ziektes. “… Hoewel ik het bestaan van God in twijfel trok, bad ik ook tot Hem (als ik vergat dat ik een ketter was). Je kon uiteindelijk nergens zeker van zijn…”. De opmerking van zijn gedeserteerde broer dat zelfs bij filosofen geen waarheid is te vinden, doet hem in de kamer rondlopen als een gekooid beest: “… Hoe kon je in zo’n wereld leven? Hoe kon je ademen als je gedoemd was om nooit, nooit te weten waar je vandaan kwam, wie je was en waar je heenging?...”. Uiteindelijk brengt hij een oud bibliotheekboek van zijn broer terug en vertelt de bibliothecaris dat hij wil weten wat er in de wereld te koop is: “… ‘Zo. Wat wil je weten?’ ‘O, natuurkunde, aardrijkskunde, filosofie – alles.’ ‘Alles? Niemand weet alles.’ ‘Ik wil het geheim van het leven kennen,’ zei ik beschaamd om mijn eigen woorden. ‘Ik wil een boek over filosofie lezen.’ De bibliothecaris trok zijn wenkbrauwen op…”. Of hij van zijn vader wel zulke ketterse geschriften mag lezen. Hij zegt dat hij ze goed zal verstoppen, zodat zijn vader er niet achterkomt. De bibliothecaris bromt dat filosofie nergens toe dient, maar scharrelt wel een paar boeken voor hem op: “… als je vader ze ziet, scheurt hij ze aan stukken…”. Hij krijgt ze zelfs mee zonder borg te betalen: “… Als je ze op tijd terugbrengt vind ik wel weer wat anders voor je. Als een jongen het geheim van het leven wil leren kennen, moet je hem van dienst zijn…”. Singer: “… ik kon me bijna niet inhouden om zijn hand te kussen…”.

 

Job

1917 - Singer houdt zich in leven door privéles te geven. Tijdens een woeste discussie met een atheïstische vader van een leerling waar hij verliefd op is: “… ‘En als - zoals jij zegt -  God slecht is waarom zou de mens dan goed zijn?’ Todros diende van repliek met een wedervraag op de typisch joodse manier. ‘Om God dwars te zitten,’ antwoordde ik. ‘Alleen omdat God wil dat mensen elkaar afslachten en onschuldige dieren doden, daarom moet de mens de medemens en de dieren helpen om aan te tonen dat hij het niet eens is met de manier waarop God de wereld bestiert.’ ‘Als God bestaat denk je dan niet dat Hij toch zijn zin zou doen? Denk jij dat de mens sterker is dan God?’ ‘Nee, dat bedoel ik helemaal niet. Maar de mens heeft toch het recht te protesteren als hij Gods daden onrechtvaardig vindt.’…”. Dat is Job. 1918 – Polen wordt onafhankelijk. “… Literair Warschau werd gedomineerd door communisten. Een groot aantal van de jonge schrijvers en lezers geloofden dat het communisme voor eens en altijd een einde zou maken aan het joodse vraagstuk. Onder het communisme zouden er geen joden of gojim zijn, slechts een verenigde mensheid. Religie en bijgeloof zouden tot het verleden behoren. Mijn broer en ik pasten helemaal niet in een dergelijke ideologie. Ik sprak vaak met woede God tegen, maar ik was nooit opgehouden in Zijn bestaan te geloven…”. Even verder: “… ik bleef geestelijk diep geworteld in de middeleeuwen (dat kreeg ik tenminste te horen). Ik riep in mijn werk herinneringen en emoties op die de wereldse lezer probeerde te vergeten en eigenlijk al was vergeten. Voor de vrome joden was ik een ketter en godslasteraar. Tot mijn eigen verbazing merkte ik dat ik niet bij mijn eigen volk maar ook niet bij de anderen hoorde. In plaats van in mijn werk de politieke leiders van een decadent Europa aan te vallen en te helpen een nieuwe wereld te bouwen, voerde ik een privé-oorlog tegen de Almachtige…”. Hij leest Freud, Adler en Jung, maar ze raken niet aan waarheden die hem voorheen onbekend waren. Hij leest de preken van Tolstoj, maar diens praatjes vullen geen gaatjes.  “… Ik las de literaire idolen van die dagen – Romain Rolland, G.K. Chesterton, Thomas Mann. Ik vond in hun werk niet waar ik naar zocht…”.

 

Emocratie

Singer vertelt over de prachtige verhalen van Rabbi Nachman die Martin Buber op zijn eigen manier vertaalde in het Duits. En over de kille logica van Spinoza volgens wie gevoelens, lijden en rechtvaardigheid slechts menselijke begrippen en voorbijgaande stemmingen zijn: “… Noch in de God van rabbi Nachman, noch in die van Spinoza kon ik soelaas vinden…”. Dat God tegen Job aanvoert dat Hij wijs en machtig is en Job maar een onwetend mensje, is geen verklaring voor Jobs smart. Alle ezels en kamelen en schone dochters op het einde van zijn leven zijn maar een schrale compensatie voor zijn vroegere lijdensweg, vindt Singer. “… De mens was niet verplicht God te bedanken voor alle plagen en rampen die hem vrijwel van de wieg tot het graf teisterden…”. Als God Zich verplicht voelt om Zijn schepselen te kwellen, dan is dat Zijn aangelegenheid: “… Ik zei tegen mezelf: ik geloof in God, ik vrees Hem, maar ik kan niet van Hem houden, niet met heel mijn hart en ziel zoals de Thora voorschrijft, noch met de ‘amor Dei intellectualis’ die Spinoza van me vraagt…”. Tijdens een treinreis maakt hij mee hoe Poolse boerenkinkels op een walgelijke manier Joden lastig vallen. Ze durven zich niet te verweren omdat een coupé verder een troep soldaten staat: “… Tot die nacht had ik vaak ideeën gehad over de verlossing van de mensheid, maar het werd me duidelijk dat de mensheid geen verlossing verdiende. De mensheid verlossen zou een misdaad zijn. De mens was een beest dat doodde, plunderde en niet alleen andere soorten maar ook zijn eigen soort martelde. De smart van een ander was zijn vreugde, de vernedering van de ander zijn overwinning. De Thora zegt ons dat God het betreurde dat Hij de mens geschapen had…”. Het doet me denken aan  Arnold Huijgen die een boek over de hel heeft geschreven waarin hij beargumenteert dat het idee van een hel ook een troost kan zijn. Singer: “… De martelaren van gisteren zijn de tirannen  van vandaag…”. De Joodse communisten zijn geen haar beter. Ze beloven net zo goed iedereen die het niet met hen eens is uit te roeien: “… Voor deze kleinsteedse jongeren was het voldoende om een paar pamfletten te lezen om hen tot potentiële slachters te maken. Er waren er bij die zeiden dat ze zelfs hun eigen ouders tegen de muur zouden zetten. Een aantal van die jongeren ging ten onder in de slavenkampen van Stalin…”. Rabbi Nachman noemt ongecontroleerde emoties ‘kwade gedachten’, ‘inblazingen van Satan’. “… Spinoza had me gewaarschuwd tegen emoties, gekunseldheden, die de rede verduisterden en zelfs een vorm van waanzin waren…”. Wat zegt dat over de ‘emocratie’ van onze dagen?

 

Ik mag je

Terwijl de tweede wereldoorlog op het punt staat uit te breken bemachtigt Singer een baantje als drukproefcorrector voor een literair tijdschrift in Warschau. Hij verdient er het zout in de pap niet mee. De Schrijversclub en de bibliotheek houden hem in leven. “… Alle tekenen wezen erop dat de mens niets had geleerd van de oorlog die twintig miljoen mensen het leven had gekost, zo niet meer. In alle steden van Europa dansten de mensen de nieuwste dansen - de charleston, de foxtrot, of hoe ze mochten heten – ze dansten op graven…”. Singer beleeft zijn eerste grote liefde met een hospita die twee keer zo oud is als hij. “… Ik vroeg haar of ze een kamer te huur had en ze zei: ‘Ja, maar alleen voor een vleermuis die geen licht nodig heeft.’ ‘Ik ben een vleermuis,’ zei ik…”. Binnen tien minuten zitten ze over boeken te praten alsof ze elkaar al jaren kennen: “… Zelf was ze al jong ‘bedorven’ en had zich gestort in de wereldse Jiddische en verlichte Hebreeuwse boeken van schrijvers als Isaak Joel Linetzkyz, Mendele Mocher Sforim, Abraham Mapu, Sjolem Aleichem, Peretz, en tevens Jiddische vertalingen van Tolstoj, Dostojevski, Lermontov, Knut Hamsun, Strindberg en Poolse schrijvers als Mickiewicz, Slowacki, Wyspiansky en Przybyszewski. Ik had niet alleen precies dezelfde boeken gelezen, maar ik wist ook goed hoe ze eruitzagen, uit hoeveel bladzijden ze bestonden en wie de uitgevers en vertalers waren…”. Het raamloze kamertje dat ze hem aanbiedt, bevat ook nog een aantal dozen vol parapsychologische onderwerpen, waar Singer een fascinatie voor heeft. Zielsverwantschap. “… Ik vroeg hoe hoog de huur was en ze zei: ‘Betaal maar wat je je kunt veroorloven.’ En ze schonk met rabbinale vriendelijkheid een glimlach en zei dat ze een lunch voor me zou klaar maken. ‘Waar verdien ik dat aan?’ vroeg ik en ze antwoordde: ‘Ik mag je.’…”. Gina dus.

 

Hartstocht

Door het lezen van linkse kranten en het luisteren naar communisten verneemt Singer dat extreem links afschaffing van het privé-leven voorstaat en een permanent collectief systeem wil invoeren. Het idee alleen al laat de rillingen over zijn lijf lopen. Singer, met zijn creatieve geest, is een einzelgänger die de vrijheid om alleen te zijn harder nodig heeft dan zuurstof. Als de regering hem oproept voor de dienstplicht begint hij zichzelf uit te hongeren, wat hem in een vreemde hallucinante toestand brengt. Na een vernederende keuring ontsnapt hij ternauwernood aan het leger. Hij schrijft al ettelijke jaren, maar vroeg of laat gooit hij zijn pennenvruchten steeds in de prullenbak. Hij vindt de Jiddische schrijvers sentimenteel, primitief en enghartig: “… In de Jiddische en Hebreeuwse literatuur werden de grote gebeurtenissen inherent aan de joodse geschiedenis vermeden – de valse messiassen, de verdrijvingen, de gedwongen bekeringen, de emancipatie en de assimilatie die een situatie had geschapen waarin joden minister werden in Engeland, Italië en Amerika, professoren op grote universiteiten, miljonairs, partijleiders, uitgevers van wereldberoemde kranten. De Jiddische literatuur negeerde de joodse onderwereld, de tienduizenden dieven, zwendelaars, prostituées en blanke slavenhandelaren in Buenos Aires, Rio de Janeiro en zelfs in Warschau. De Jiddische literatuur deed me denken aan het rabbinaat van mijn vader, waar vrijwel alles was verboden…”. Elie Wiesel laat in “Alle rivieren stromen naar de zee” weten dat hij niets moet hebben van de zwarte kant van de Jiddische wereld die Singer in zijn latere oeuvre beschrijft. Singer: “… Ik herinnerde me de woorden van Spinoza met als strekking dat alles een hartstocht kon worden. Ik had me vooraf voorgenomen dat ik wilde schrijven over menselijke hartstocht en niet over een onbewogen levensstijl. Vrijwel iedereen hier op de Schrijversclub bezat een bepaalde hartstocht waardoor hij werd verblind…”. En waarachtig, als je er op gaat letten, is dat nog steeds zo. De hoofdredacteur van het tijdschrift waar hij voor werkt wil een verhaal van hem drukken, maar is niet enthousiast: “… Ik vroeg hem wat de mankementen waren en na enig gepeins zei hij dat het te pessimistisch was, dat er geen problemen in werden aangesneden, en dat het verhaal negatief en bijna antisemitisch was. Waarom zou je schrijven over dieven en hoeren, terwijl er toch zoveel nette joodse mannen en toegewijde joodse vrouwen rondliepen? Als zoiets in het Pools vertaald zou worden zou de goj die het las wel eens de indruk kunnen krijgen dat alle joden ontaard waren…”. Hij lijkt warempel Elie Wiesel wel. Alsof de Heilige Schrift zo positief schrijft over Joden, denkt Singer ondertussen.

 

Een wereldomvattend abattoir

Steeds staan de tientallen miljoenen mensen die ten onder zijn gegaan in de wereldoorlog, de bolsjewistische revolutie, de pogroms, de hongersnoden en de epidemieën Singer voor ogen: “… In Rusland waren miljoenen boeren gedoodverfd als koelaks en naar Siberië verbannen. Hele dorpen waren uitgehongerd. Er werd gevochten in China en Mantsjoerije. Van de ene generatie in de andere hadden mensen hun leven in de strijd geofferd en er was nooit iets van de grond gekomen. Hoe werd men schrijver in zo’n wereldomvattend abattoir?...”. De kranten staan vol vermeende Joodse samenzweringen. Over een antisemitische auteur: “… Hij wist zo goed de emoties op te zwepen dat ikzelf, terwijl ik las wat hij schreef, gehypnotiseerd raakte door zijn stijl, zijn gedrevenheid en zijn paranoïde achterdocht…”. Zo werkt dat, weet ik sinds de coronaperiode. “… Al het geklets over een betere toekomst, een rooskleurigere dag van morgen, een verenigde mensheid, of gelijkheid was gebaseerd op wensdromen, waanideeën en soms louter machtshonger. Het was mij duidelijk dat er na de eerste wereldoorlog een tweede zou komen, een derde, een tiende…”.

 

Gespleten

Het literaire tijdschrift waar Singer voor werkt wordt overgenomen door een grote uitgever waardoor hij meer gaat verdienen. En alsof dat niet genoeg is, wordt zijn broer Pools correspondent bij een voortvarende Amerikaanse Jiddische krant die, lang voordat de democratische wereld zich ervan bewust wordt, Stalins moorden aan het licht brengt. Zijn broer boert goed. De ziekelijk verlegen Singer mijdt zijn huis dat een zoete inval wordt voor de beau monde. Een vrouw hoeft maar naar hem te kijken en hij krijgt een kop als een biet. Hij voelt zich gespleten: “… Ik leefde als een libertijn maar bleef tot God bidden en om zijn genade vragen. Ik brak alle wetten van de Sjoelchan ‘Aroeg en las tegelijk de boeken van de kabbala en chassidische werken. Ik had de zwakheden ontdekt in beroemde filosofen, maar ik schreef dingen die er naïef, onhandig en amateuristisch uit kwamen…”. Hij ‘wedijvert’ met God, profeten, religies, filosofieën, en met de scheppers van de wereldliteratuur. Stelt alles in vraag.“… Er was een vijand in me gevaren, of een dibboek, die me op alle manieren dwars zat en kat en muis met me speelde. Zodra ik over een fobie of een neurose las werd ik er prompt het slachtoffer van…”. Hij denkt dat hij kanker heeft. En vervolgens een hersentumor: “… ik werd blind, doof, verlamd, gek…”. Hij lijdt aan nachtmerries: “… Een of andere maniak zei waanzinnige dingen in mijn hoofd en ik kon hem niet tot zwijgen brengen…”. Hij vertelt hoe hij in boekwinkels en bibliotheken stuit op verhalen over de valse messias Jacob Frank en zijn discipelen. Hij leest alles over Sabbati Zevi, over de straffen opgelegd aan heksen in Europa en Amerika, over massapsychose rond de kruistochten: “… In die boeken vond ik alles waar ik over piekerde – hysterie, sex, fanatisme, bijgeloof. Het feit wilde dat bij ons thuis deze onderwerpen altijd waren besproken en geanalyseerd…”. Even verder: “… Twistpunten tussen rabbijnen die wel tweehonderd jaar teruggingen hadden bij ons in huis meer gewicht dan de dagelijkse gebeurtenissen in de krant…”. Zijn vader gelooft elk woord van de kabbalisten, zijn moeder is rationeler: “… Omdat mijn broer Jozua verlicht was geworden en vader vreesde dat de jongere kinderen zijn voorbeeld zouden volgen, bestookte hij ons met verhalen over verhuisde geesten, dibboeks en wonderen verricht door verschillende wonderrabijnen en heiligen…”. Het zal het arsenaal worden waaruit hij zijn verhalen put.

 

Spanning

Deels houdt Singer van Gina, deels haat hij zijn lief: “… Mijn ideaal is altijd geweest een nette joodse dochter…”. Een stem in zijn hoofd beschuldigt hem: “… Je hebt gepaard met Lilith, Naama, Machlat, Sjibta…!...”. Hij vergelijkt zich met de verkenners van Jericho en haar met Rachab de hoer. Met Abraham en Hagar. Met Ruben en Bilha. Met Boaz en Ruth. Met David en Bathseba. En eerlijk gezegd komt die Gina ook over als behoorlijk gek. Hoe ouder ze wordt hoe meer beslag ze op Singer gaat leggen. Hij voelt zich gevangen. Hij wordt haar pathos moe. Stiekem gaat hij op zoek naar een nieuwe kamer waar hij rustig kan werken. Hij laat haar hysterisch achter. Hij belandt bijna in een schijnhuwelijk. Hij laaft zich aan de roddels en wilde verhalen op de Schrijversclub: “… Na bijna tweeduizend jaar van getto’s en verregaande afzondering van de gojse wereld, daagde er bij de geëmancipeerde jood een tomeloos verlangen naar wereldse zaken, gekoppeld aan een grenzeloze energie…”. De Joodse jeugd heeft veel in te halen. Langzaam komt hij er achter dat ‘spanning’ het wezen is van het leven en de kunst. Dat het de Jiddische literatuur ontbreekt aan verwikkelingen en dilemma’s en crisissituaties. Een roman moet zijn lezers weten te trekken. “… De vrees voor verveling is vaak even groot, zo niet groter dan de vrees voor de dood…”. Mensen hebben voortdurend behoefte aan avontuur, verandering, risico, gevaar en uitdaging, aldus Singer. Hij droomt over een nieuwe filosofie waarin je spanning kunt beleven zonder anderen te schaden. Oftewel: zonder te moorden, te verraden, te verkrachten. Daarom is de televisie uitgevonden denk ik. Hij schrijft dat hij hongert naar iets van de spanning die hij aantreft in het werk van Balzac, Victor Hugo, Tolstoi,  Flaubert, Alexandre Dumas, Strindberg en Dostojevki. Zie “Misdaad en straf” zou ik zeggen. Hij vertaalt “Der Zauberberg” van Thomas Mann in het Jiddisch en durft bijna niet te zeggen dat hij er niets aan vindt: “… Ik hield veel meer van “De Bruddenbrooks” van Thomas Mann en “Colas Breugnon” van Romain Rolland, boeken vol levensvuur…”.

 

Een geweldig en complex vijgenblad

Singer neemt geen blad voor de mond. De literatuur die hij moet corrigeren noemt hij zonder meer ‘troep’. Propaganda. De linkse Joodse auteurs schrijven voortdurend over Joodse fabrieksarbeiders en zelfs boeren: ‘een ras dat amper bestaat’. Hij wordt er bijna onpasselijk van. Op een gegeven moment houdt hij twee kamers aan, omdat de vrouwen op beide adressen tot zijn eigen verbijstering verliefd op hem zijn: “… Het was nooit tot me doorgedrongen dat ik zo goed in de markt lag. Ik was niet groot of knap en ik sprak belabberd Pools. Als ik eens in de spiegel keek werd ik bijna bang van mezelf…”. Hij heeft het over zijn vuurrode haar, zijn bleke gezicht, zijn flaporen, zijn holle rug. Hij loopt krom. Zijn das zit eeuwig scheef, de knopen springen vanzelf van zijn jas, zijn veters raken altijd los, zijn broek slobbert en dreigt voortdurend af te zakken. Hij is behept met een oneindig minderwaardigheidscomplex: “… Ik had altijd al gevonden dat het verhaal in Genesis over Adam en Eva, die zich na het eten van de vrucht van de boom der kennis bewust worden van hun naaktheid, de essentie van de mens uitdrukte. De mens is het enige schepsel dat zich schaamt om te zijn wat hij is. De hele menselijke cultuur is een geweldige inspanning om te bedekken en te verfraaien, een geweldig en complex vijgenblad…”. Natuurlijk heeft Singer gelijk: zie de moderne media. Waar Singer écht in gelooft, wordt uiteindelijk duidelijk in de volgende passage: “… We zaten rond de tafel met Sabina, haar moeder en haar twee broers en aten het avondmaal. Bryna Reizel, zoals de moeder van Sabina heette, vertelde verhalen over haar geboortestad. Ik luisterde naar elk woord. De filosofie had me teleurgesteld, ik geloofde nauwelijks in psychologie en helemaal niet in sociologie, maar ik was tot de slotsom gekomen dat veel waarheden en fragmenten van waarheden besloten lagen in folklore, dromen en fantasieën. Waar denken niet is gebonden aan discipline is het in staat een glimp op te vangen achter het gordijn van het fenomeen…”.

 

Uitgave: De Arbeiderspers – 1985, Privé Domein 114, vertaling Joop van Helmond, 204 blz., ISBN 978 902 954 616 4, bij bol. alleen nog tweedehands leverbaar: zie hier

Vijftig vragen over antisemitisme – Anne Frank Stichting

Tekst: Jaap Tanja / Beeldredactie: Milly Schloss

“Er zijn geen zes miljoen joden vermoord, er is één jood vermoord en dat is zes miljoen keer gebeurd. Zodat je, als je werkelijk zou willen vertellen wat de Jodenvervolging betekend heeft, zes miljoen biografieën zou moeten schrijven van deze zes miljoen enkelingen.” Aldus Abel Herzberg, Joods-Nederlands auteur en schrijver van ‘Tweestromenland: Dagboek uit Bergen-Belsen’ (1950), in het ‘Nieuw Israëlietisch Weekblad’ van december 1976.
Nu ik toch met het thema Jodenvervolging bezig ben, zie mijn vorige blog, ga ik er nog maar even op door. “Vijftig vragen over antisemitisme” slaagt er aan de hand van - vaak moeilijke en pijnlijke - vragen en antwoorden in, kort en bondig inzicht te geven in het complexe fenomeen antisemitisme. Een groot deel van het boek bestaat uit – soms schokkende – illustraties:
“… Ze worden getoond omdat deze verwerpelijke beelden en de al even verwerpelijke ideeën die daarachter schuilgaan alleen met open vizier bestreden kunnen worden…”.

Anne Frank Stichting
De Anne Frank Stichting beheert niet alleen het Anne Frank Huis, een museum dat jaarlijks honderdduizenden bezoekers trekt, maar ontwikkelt ook allerlei educatieve projecten ter bevordering van verdraagzaamheid en wederzijds respect. Daar hoort het bestrijden van antisemitisme vanzelfsprekend bij. Bijna zeventig jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog is antisemitisme nog altijd niet verdwenen. Er is zelfs sprake van een toename. Antisemitisme moet niet alleen gezocht worden in extreem-rechtse kringen. Mede onder invloed van het vrijwel uitzichtloze conflict tussen Israël en de Palestijnen hebben tal van moslimjongeren hun solidariteit met de Palestijnen vertaald in haat tegen alles wat joods is: “… De geschiedenis heeft geleerd dat antisemitisme meer is dan geweld tegen joden en joodse instellingen. Antisemitisme zit vooral in de hoofden van mensen. Over joden bestaan al eeuwenlang allerlei irrationele ideeën. Joden zouden uit zijn op de wereldheerschappij. Ze zouden infiltranten, woekeraars of de moordenaars van Christus zijn. Deze en andere waanideeën leven vandaag nog steeds. Met name – maar niet uitsluitend – in de Arabische wereld. Veel van deze anti-joodse stereotypen hebben lange wortels in de Europese geschiedenis en blijken bijzonder moeilijk uit te roeien…”.

Joden en het Jodendom
Het boek is verdeeld in zeven items. Het eerste gaat over de vraag ‘Wie is joods?’. Iemand met een joodse moeder is altijd joods, wat hij of zij ook doet of gelooft. Verder kan volgens de liberale traditie binnen het Jodendom een kind van een joodse vader en niet-joodse moeder ook als joods beschouwd worden mits het kind joods wordt opgevoed. In de orthodoxe traditie ligt de lat wat betreft de waarde van bekeringen tot het Jodendom hoger dan in de liberale traditie.
Het land met de grootste joodse gemeenschap is de Verenigde Staten (5,3 miljoen). Israël telt er bijna evenveel (5,1 miljoen). Samen is dat 80 procent van de hele joodse gemeenschap.
Verder gaat dit hoofdstuk in op het denken in racistische termen en het woord semitisch, dat eigenlijk een taalkundig begrip is, dat duidt op de Semitische talen.
Er wordt uitgelegd hoe het komt dat joden overal op de wereld verspreid wonen.
De meeste etnische en religieuze minderheden zijn in de loop van de geschiedenis geassimileerd, uitgeroeid of anderszins verdwenen. Zo niet de joden. In Nederland kwamen eind zestiende eeuw veel – overwegend welgestelde - Portugees-Joodse handelaren naar Amsterdam die uit Spanje en Portugal waren verdreven: de sefardische joden (een van de bekendste onder hen is misschien wel de joodse denker Spinoza, zie mijn blog over “Het raadsel Spinoza” van Irvin D. Yalom). Vanaf 1630 kwamen er ook berooide joden uit Midden- en Oost-Europa die op de vlucht waren voor vervolging en oorlogsgeweld: de asjkenazische joden. De laatste groep sprak Jiddisj. Pas na de Franse Revolutie kregen joden in Nederland gelijke burgerrechten en mochten ze zich overal vrij vestigen. Tot die tijd bleven ze een getolereerde, maar gediscrimineerde minderheid. Tussen 1880 en 1920 vond de grote migratie van joden uit Oost-Europa - geplaagd door armoede en pogroms - naar Amerika plaats.

Geschiedenis van het antisemitisme
Het woord ‘antisemitisme’ werd rond 1880 populair door artikelen en pamfletten van de Duitse journalist Wilhelm Marr: “… Zijn boek ‘Der Sieg des Judenthums über das Germanenthum’ verscheen in 1879 en haalde in korte tijd niet minder dan twaalf drukken. Het is beschreven als ‘de eerste antisemitische bestseller’. Maar opmerkelijk genoeg had Marr veel joodse vrienden en trouwde hij driemaal met een joodse vrouw. Hij brak op het eind van zijn leven met de antisemitische beweging en vroeg de joden om vergeving over wat hij eerder had geschreven…”.
Historicus Gavin Langmuir benadrukt het verschil tussen 1) interetnische vijandschap waar joden in de loop der geschiedenis het slachtoffer van zijn geweest, 2) religieuze rivaliteit en onverdraagzaamheid (anti-judaïsme) van christenen ten aanzien van joden, en 3) spookverhalen en mythen over joden die eeuwenlang de ronde hebben gedaan – en nog steeds doen: “… Interetnische vijandschap en religieuze onverdraagzaamheid zijn in de Europese geschiedenis helaas niet ongewoon en hebben tot heel wat strijd, bloedvergieten en etnische zuiveringen geleid. Maar de mythe- en legendevorming over joden is uniek en juist voor deze categorie jodenhaat wil Langmuir de term ‘antisemitisme’ reserveren. Wat de geschiedenis van antisemitische ideeën in zijn ogen zo apart maakt, zijn de schimmige spookverhalen over de joden als godsmoordenaars en hostieschenders (ze zouden door middel van rituele moorden het bloed van kinderen gebruiken bij het bereiden van matses voor het joodse paasfeest en gewijde hosties met messen doorboren om op die manier Jezus steeds opnieuw te vermoorden) en de bizarre ideeën over een joodse wereldsamenzwering (zie de beruchte ‘Protocollen van de Wijzen van Zion’: autofabrikant Henry Ford liet het in het Engels vertalen en verspreidde het op grote schaal in de Verenigde Staten, maar gek genoeg kreeg ook hij spijt van zijn anti-joodse opstelling en verontschuldigde zich in 1927 bij de joodse gemeenschap en in 1942 nog eens publiekelijk; sindsdien heeft de familie Ford allerlei joodse projecten gesteund om van de smet van antisemitisme af te komen – de protocollen worden nog steeds in grote oplagen gedrukt in de Arabische wereld, de Egyptische televisie maakte er in 2002 een soapserie van: ‘Ruiter zonder paard)…”.
Joden kregen o.a. de schuld van de Franse Revolutie en van de communistische revolutie in Rusland. Ze werden (in navolging van de discipel Judas) als verraders gezien die heulden met de moslimlegers die Europa in de zestiende eeuw binnenvielen en met de invallende Tartaren. Ze kregen de schuld van de Dreyfus-affaire en van het verlies van de eerste Wereldoorlog.
Economisch getinte anti-joodse stereotypen ontstonden doordat in de middeleeuwen het lidmaatschap van een gilde vereist was om een bepaald beroep uit te oefenen. Joden werden daarvan uitgesloten. Het enige wat hen was toegestaan waren ‘nieuwe’ beroepen in de handel: vaak in tweedehands goederen of het uitlenen van geld tegen rente (door de kerk verboden voor christenen). De verpersoonlijking van de joodse woekeraar is Shylock, het in 1600 door Shakespeare in het leven geroepen personage uit het toneelstuk "The Merchant of Venice". De ‘rijke’ jood was ook de ‘zichtbare’ jood en stond dus symbool voor alle joden. Voor Karl Marx waren jodendom en kapitalisme zelfs grotendeels identiek.
De jodenster tijdens WO II was niet nieuw. Paus en bisschoppen bepaalden in 1215 dat joden herkenbaar moesten zijn door het dragen van een puntvormige ‘jodenhoed’ of een gele cirkel of ronde vlek op hun borst. Deze stigmatiserende kleding is nog op tal van etsen en schilderijen uit die tijd te zien.

Joden, christenen en moslims
Een hoofdstuk gaat over de verhouding tussen joden, christenen en moslims:
“… Anti-judaïsme was tot in de twintigste eeuw een vast onderdeel van de katholieke identiteit. Er is een lange lijst aan te leggen van anti-joodse pauselijke uitspraken en verordeningen…”. En een eindje verder: “… Pas in de jaren zestig van de twintigste eeuw, na het Tweede Vaticaanse Concilie, nam de katholieke kerk stappen om in het reine te komen met zijn anti-joodse geschiedenis. Paus Johannes Paulus II is de eerste paus in de geschiedenis die een synagoge heeft bezocht en namens de kerk schuld heeft beleden…”.
Over het dagelijkse bombardement in de Arabische media aan antisemitische karikaturen en beelden schrijft de Israëlitische politicoloog Arieh Stav: “… Nooit eerder in de geschiedenis van de mensheid heeft een hele beschaving, verspreid over tweeëntwintig landen, ‘de jood’ en zijn land in karikaturen in honderden kranten dag in dag uit zo zwart gemaakt. Als wij denken in termen van kwaadaardigheid en venijnigheid, dan moeten we concluderen dat de karikatuur van ‘de jood’ in de Arabische pers werkelijk alles overtreft wat wij in de geschiedenis hebben gezien, inclusief de karikaturen die de nazi’s van ‘de jood’ hebben gemaakt…”. In de moslimwereld geloven veel mensen het sprookje dat Israël achter de aanslagen van 11 september zat.
Maar niet vergeten mag worden dat het hedendaags antisemitisme in moslimlanden van Europese makelij is. Veel kwaadaardige stereotypen kunnen herleid worden tot antisemitische beelden die eeuwen geleden zijn ontstaan in christelijk Europa. De islamitische wereld is vergeleken met de christelijke wereld in veertien eeuwen geschiedenis relatief tolerant geweest ten aanzien van de joodse minderheid in hun midden.

Het Israëlisch-Palestijnse conflict
Een apart hoofdstuk is gewijd aan hoe tolerant landen als Marokko, Turkije, Suriname, Aruba en de Nederlandse Antillen tegenover Joden stonden tijdens WO II.
Een hoofdstuk vergelijkt de Holocaust met andere volkerenmoorden zoals de massamoord op de Armeniërs in Turkije en de massale moord op de Tutsi’s in Rwanda in 1994.
De onafhankelijkheidsoorlog (1948-1949) komt aan bod; evenals de vier oorlogen daarna tegen verschillende buurlanden.
Nog een ander hoofdstuk belicht het zionisme (streven van Joden naar zelfbeschikking en een eigen nationale staat) en staat uitgebreid stil bij de achtergronden van het conflict tussen Israël en de Palestijnen. Zionisme kan gezien worden als een antwoord op antisemitisme, maar zionisme heeft de afgelopen decennia ook antisemitisme opgeroepen: “… Wie zionisme bestempelt als een vorm van kolonialisme en daarmee suggereert dat héél Israël bezet is, en dus niet alleen de West Bank en Gaza, zegt ook dat alle joden terug moeten. Maar terug waar naar toe? Terug naar Europa, naar Irak, Syrië of Egypte? De vergelijking van zionisme met kolonialisme ontkent het bestaansrecht van Israël en daarmee ook het recht van Joden op een eigen land…”.
Michael Walzer, Amerikaans hoogleraar Sociale Wetenschappen aan Princeton University (2003): “… Er zijn vier oorlogen. Er is een Palestijnse oorlog om Israël te vernietigen en te vervangen, die niet gerechtvaardigd is. Er is een rechtvaardige Palestijnse oorlog om naast Israël een Palestijnse staat te vestigen. Israël voert oorlog om zijn staat te verdedigen – die is gerechtvaardigd. Maar er is ook een Israëlische oorlog voor een Groot-Israël en die is niet gerechtvaardigd. Als je een bepaald oordeel wilt vellen, moet je altijd de vraag stellen wie welke oorlog aan het voeren is en met welke middelen. En of die middelen legitiem zijn voor het doel – of voor welk doel dan ook. De meeste mensen die Israël aanvallen of verdedigen, en de meeste mensen die de Palestijnen aanvallen of verdedigen, maken niet eens aanstalten om deze noodzakelijke inspanning te verrichten…”.
De Israëlische schrijver Amos Oz in ‘The Nation’, april 2002: “…In onze regio zijn twee Palestijns-Israëlische oorlogen uitgebroken. De ene is de oorlog van het Palestijnse volk, en heeft als doel de bevrijding van de bezetting en erkenning van het recht om een eigen staat te vormen. Elk fatsoenlijk mens zou dit ideaal moeten ondersteunen. De tweede oorlog wordt gevoerd door de fanatieke islam, van Iran tot aan Gaza en van Libanon tot aan Ramallah, bedoeld om Israël te gronde te richten en de Joden uit hun land te verdrijven. Elk fatsoenlijk mens zou dit streven ten sterkste moeten afkeuren. Jasir Arafat en zijn mannen voeren beide oorlogen tegelijkertijd, en doen alsof het om één oorlog gaat. De mensen die zelfmoordaanslagen plegen maken een dergelijk onderscheid niet. Een groot deel van de wereldwijde verbijstering over het Midden-Oosten, een groot deel van de verwarring onder Israëli’s zelf, komt voort uit het feit dat die twee oorlogen elkaar voor een deel overlappen…”.

Doet Israël met de Palestijnen hetzelfde als de nazi’s met de joden?
Hoe tragisch het conflict tussen Israël en de Palestijnen ook is, de vergelijking gaat mank. Er is geen sprake van ‘Endlösing’, en er zijn geen vernietigingskampen. De strijd in het Midden-Oosten gaat over de zeggenschap in een bepaald gebied. Israëli’s en Palestijnen kunnen het niet eens worden over een mogelijke opdeling en boedelscheiding, ook niet na verschillende bemiddelingspogingen. De Holocaust was primair geïnspireerd door rassenwaan en antisemitisme: “… Hitlers wereldbeeld was een zeer persoonlijk mengsel van religieus en racistisch antisemitisme. Hij zag de strijd van Ariërs tegen joden als een strijd op leven en dood. Hitler zelf was een uitgesproken tegenstander van het christendom, maar ontleende wel veel ideeën aan oude christelijke antisemitische mythen en legenden. In München in de jaren twintig, in zijn beginjaren als politicus, sprak hij geregeld over joden als Godsmoordenaars. In ‘Mein Kampf’ (1925) schreef hij: ‘Ik geloof dat ik in de geest van de almachtige Schepper handel: door de jood te weerstaan, strijd ik voor het werk van de Heer.’ Hij prees Luthers negatieve houding ten aanzien van joden, maar bekritiseerde hem ook omdat hij de ‘joodse geest’ onder het Duitse volk had verspreid met zijn vertaling van de bijbel in het Duits…”. En even verder: “… Hitler zag de joden in de eerste plaats als een ras. Wat dat aangaat, sloot hij aan op het rasdenken uit zijn tijd. Hij was er diep van overtuigd dat ‘het vermengen van joods en Arisch bloed’ zou leiden tot de ondergang van de Germaanse beschaving. Voor hem waren de joden een ‘anti-ras’, een ras zonder beschavingskracht en idealisme, ‘niet met een constructief, doch alleen met een negatief intellect’. Vandaar dat allerlei vroege nazi-wetten vermenging met joden en Duitsers verboden. Een dergelijk racistisch wereldbeeld was in zijn tijd weliswaar niet algemeen, maar ook niet echt uitzonderlijk. Wel uitzonderlijk was het omzetten van dit soort ideeën in concreet beleid en in overheidsmaatregelen. Het radicalisme van Hitler en de nationaal-socialisten lag in de eerste plaats in hun dadendrang om hun rasdenken om te zetten in praktische politiek…”.

Ik denk dat als je het vorige boek dat ik heb besproken en dit leest, je een aardige achtergrond hebt om de stortvloed aan uitgaven met betrekking tot WO II ( en natuurlijk ook de Joodse en Palestijnse literatuur) de baas te blijven.

Uitgave: Anne Frank Stichting/Uitgeverij Boom – 2005, 171 blz., ISBN 978 908 506 095 6, €29,90
Rechtsreeks bestellen: klik hier