Compassie - Karen Armstrong

In onze samenleving is gelovig-zijn niet hip. Ergo; gelovig-zijn is ergens een beetje belachelijk en ook nog eens controversieel.
“… Nergens anders blijkt men religie zo van alle andere gewoonten te zijn gaan isoleren dan hier in Europa. Het Christendom floreert in andere delen van de wereld. We zijn zo langzamerhand in West-Europa ontzettend ouderwets met ons zo sterk beleden secularisme…”, zegt godsdiensthistorica Karen Armstrong (1944 – Wildmore/Worcestershire) in een interview. “… Ik ben de tel kwijtgeraakt van de keren dat ik in een Londense taxi zat en de chauffeur me, nadat hij gehoord had wat mijn beroep was, met grote stelligheid liet weten dat alle grote oorlogen in de geschiedenis zijn veroorzaakt door religie…”. En gelijk daarachter aan: “… In werkelijkheid zijn de oorzaken van een conflict meestal hebzucht, afgunst en ambitie, maar vaak wil men deze egocentrische emoties respectabel doen schijnen door ze in religieuze retoriek te hullen…”.

Religieuze bestsellers
Boeken over godsdienst verkopen dan ook slecht. Behalve als het onderwerp ‘afscheid van religie’ is (de westerse mens wil bevestigd worden in zijn niet-geloven, aldus een personage in “Uit de duisternis neergedaald”; een thriller van Clemens van Brunschot -zie mijn vorige blog- ; alsof hij ‘zijn eigen ongeloof niet gelooft’, zegt Graham Greene in “The end of the affair”), of topauteur ‘La Armstrong’ betreft. Zelfs ongelovigen weet ze te boeien. Haar kennis over zo’n beetje alle godsdiensten van Azië en Europa in de afgelopen drieduizend jaar is fenomenaal.
Karen Armstrong is een uitgetreden non. Ze beschrijft haar kloosterjaren in de ontroerende autobiografie “Door de nauwe poort”. Ze probeerde een literaire carrière op te bouwen, maar zware depressies en ongediagnosticeerde epilepsie verhinderden haar les te geven. Voor een televisieopname belandde ze in Jeruzalem, waar haar interesse voor godsdienst opnieuw werd gewekt. Sindsdien schrijft ze de ene na de andere bestseller, waaronder o.a. “Een geschiedenis van God. Vierduizend jaar Jodendom, Christendom en Islam”, “Islam. De geschiedenis van een wereldgodsdienst”, “Mohammed. Een westerse poging tot begrip van de Islam”, “De kwestie God”, “Boeddha”, “De Bijbel. De biografie”, “De grote transformatie. Het begin van onze religieuze traditie”, en “De strijd van God. Een geschiedenis van het Fundamentalisme”.

TED-prijs
In 2007 won Karen Armstrong de z.g. TED-prijs (wat staat voor Technologie, Entertainment en Design) voor ‘ideeën die een grotere verspreiding verdienen’. De winnaar krijgt honderdduizend dollar en mag een wens doen voor een betere wereld waarbij TED helpt die wens in vervulling te laten gaan. Armstrong lanceerde het ‘Handvest voor Compassie’ dat tegenwicht moet bieden aan religieus extremisme, intoleratie en haat, en door steeds meer vooraanstaande personen uit verschillende geloofstradities wordt ondersteund. In een tijd waar men er algemeen van uitgaat dat godsdiensten met elkaar overhoop liggen laat dit handvest zien dat gelovigen elkaar over de kloof tussen hun religies heen de hand willen rijken om samen te werken aan gerechtigheid en vrede. Karen Armstrong reist de hele wereld af om haar missie aan de man te brengen.

Naastenliefde
In “Compassie” legt de vrijzinnige godsdienstexpert haar visie uit. Volgens Armstrong is de essentie van elke religie vervat in de gulden regel: “Wat gij niet wil dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet”, oftewel compassie. En dat niet in de zin van ‘medelijden’ – wat iets van hoog naar laag impliceert, maar van respectvol ‘invoelingsvermogen’, van ‘recht en barmhartigheid’ - dat horizontaal en wederzijds is. Karen Armstrong heeft het in “Compassie” over ons 'oude reptielenbrein' dat nog steeds in een primitieve race of the fittest is gefocust op de 4 V’s: voedsel, vechten, vluchten en voortplanten. ‘The Selfish Gene’. In de loop der tijd heeft zich in onze neo-cortex echter een nieuw hersengebied gevormd waardoor wij het vermogen hebben om keuzes te maken en compassie te ontwikkelen. Alle godsdiensten stimuleren ons om dat te doen. Ik ken de teksten uit de Bijbel die daar inderdaad over gaan. “God liefhebben boven alles, en de naaste als jezelf”. Wat ik niet wist is dat Mohammed, Boeddha, en Confucius daar min of meer hetzelfde over gezegd hebben, en dat je van de Griekse mythen tot in de Aziatische Upanishaden ook deze boodschap tegen komt.
Is er perse spiritualiteit nodig om empathie op te wekken? Nee hoor; ook zaken als muziek, films, kunst en boeken kunnen medegevoel oproepen. Prachtig schrijft Armstrong over de oude Grieken die via toneelstukken het volk invoelingsvermogen bij brachten: “... Het jaarlijkse (Dionysus-)feest was zowel een spirituele oefening als een overpeinzing van het dagelijkse leven. De toeschouwers werden ertoe aangezet mee te voelen met mannen en vrouwen die worstelden met een moeilijke beslissing en die de rampzalige gevolgen van hun actie onder ogen moesten zien. De Grieken kwamen naar deze toneelstukken om gezamenlijk te huilen, in de overtuiging dat de gedeelde smart de onderlinge band van de burgers versterkte en de toeschouwers ervan doordrong dat ze niet alleen waren met hun verdriet...”.

Naïef
Karen Armstrong wordt vaak naïviteit verweten omdat ze vooral de lichte kant van religie zou laten zien. Als compassie de universele boodschap van iedere godsdienst is kun je inderdaad stellen dat veel gelovigen die regel slecht hebben opgepikt. Als je kijkt naar de haatteksten in heilige boeken, de kruistochten, de heksenjachten, de geloofsvervolgingen, en de recente terroristische aanslagen lijken veel mensen maar weinig te begrijpen van de geloofstraditie die ze zeggen aan te hangen.
Karen Armstrong vertelt dat de joodse rabbijnen zich niet slaafs aan de letterlijke betekenis van de oude geschriften hielden, maar zochten naar nieuwe interpretaties, waardoor de Misjna en de Talmoed ontstonden. Wat nuttig was gebuikten ze en de rest werd eerbiedig opzij geschoven. De christenen deden dat evenzo: Augustinus en Maarten Luther hadden het vooral over die teksten die in hun straatje pasten en waar ze wat mee konden. Misschien doet Karen Armstrong, op het gevaar af van ‘buikspreken’, dus precies hetzelfde. Wat mij betreft is daar niet zoveel mis mee – zelf lees ik in feite elk boek op die manier: wat ik (nog) niet begrijp laat ik gewoon liggen -, zolang je maar niet vergeet dat er ook nog andere dingen in de tekst staan.

Zwei Seelen
Met “Compassie” gaat Karen Armstrong mijn inziens verder waar psycholoog Paul Verhaeghe met “Identiteit” (zie mijn blog van 10.10.12), en journaliste Sanne Bloemink met “Happy me” (zie mijn blog van 17.10.12), zijn blijven hangen. Beiden geven aan dat onze westerse zucht naar status, macht, competitie, luxe, seks en winst een meedogenloos nastreven van eigenbelang in de hand heeft gewerkt dat uiteindelijk ontaardt in ongekende eenzaamheid. Ook Armstrong zegt dat onze ‘ik-eerst-drang’ ons doodongelukkig maakt. Bloemink, die onderzoek deed naar de enorme wellness- en gelukscultuur in New York, stelt dat deze tak vooral een symptoom is van een diep onbehagen.
Volgens Verhaeghe worden mensen gedreven door twee tegengestelde oerdriften die door Freud ‘eros’ en ‘thanatos’ werden genoemd. Eros stuurt ons in de richting van vereniging en solidariteit met anderen, thanatos werpt ons vol agressief egoïsme terug op onszelf.
Ik denk dat alle mensen zich alle tijden door wel enigszins bewust zijn geweest van deze krachten. Paulus worstelde er al mee: “… Het goede dat ik wil doe ik niet, maar het kwade, dat ik niet wil, doe ik…”. Of neem de onsterfelijke woorden van Goethes Faust: “… Zwei Seelen wohnen, ach! in meine Brust…”. Heaven & Hell. We hebben gegeten van 'de boom van kennis van goed en kwaad'. We zijn zo dubbel als wat.
Bij Armstrong gaat het om niks minder dan een wereldwijde omslag van zelfzucht naar compassie. We hebben ‘bekering’ nodig, volgens haar, en wel van egoïsme naar altruïsme. Verhaeghe en Bloemink wijzen in dezelfde richting.

12 - Stappenplan
“Compassie” is een zelfhulpboek waarin Karen Armstrong vervolgens een 12-stappen plan uitwerkt waarin wij onszelf compassie kunnen aanleren. Bloemink stelt dat alle zelfhulpboeken klaarblijkelijk niet werken, want er komen er steeds meer bij. Nee, zegt Armstrong, dat is niet juist. Het is nodig veel over compassie te lezen (achter in het boek is een uitgebreide literauurlijst te vinden) en te leren, want met liefde ben je nooit klaar. Het moet gevoed worden. Dan kan het groeien: als je nat wilt worden moet je in de regen gaan staan.
Ik las een recensie waarin “Compassie” als zweverig en prekerig wordt weggezet. Daar ben ik het totaal niet mee eens. Ik vind dit boek juist boven de rijstebrijberg aan zelfhulpboeken uitsteken. Het is wijs, integer, intellectueel, en getuigt van een enorme kennis van zaken. Of het wetenschappelijk allemaal te onderbouwen valt weet ik niet, maar ik vind het een mooi verhaal.

Interview door Annemiek Schrijver i.v.m. 10 jaar "Het vermoeden" - 24.09.12:



Opmerkelijk wat Karen Armstrong in dit filmpje zegt over het vallen in wanhoop als mensen geen zin en betekenis vinden in hun leven. Schrijver/dichter Willem Jan Otten in zijn Albert Verweijlezing van vorige week: "... God is onbestaanbaar verklaard, en vervolgens is Zijn dood de oorzaak geworden van een ongrijpbare, alomtegenwoordige depressie die alle trekken heeft van een rouw ... ik kom steeds op hetzelfde woord uit, een verdriet ...(over geloof:) We durven niet, we kunnen het diepst verlangde niet, we maken ons kleiner dan we zijn...".
Kijk, daar heb ik nu compassie mee.

Uitgave: De Bezige Bij - 2011, vertaling Albert Witteveen, 239 blz., ISBN 978 902 345 973 6, € 19,90
Rechtstreeks bestellen: zie hier