Bonjour tristesse – Françoise Sagan

Verder met literatuurgeschiedenis. Soms krijg ik mailtjes van mensen die wel eens willen weten waarom ik zo’n literaire veelvraat ben. Zoals ik eerder heb gezegd: ik ben ongeneeslijk religieus. Is dat misschien niet alleen een beetje dom maar zelfs een beetje raar? Heb ik een ‘gen’ voor God? Hij voelt voor mij als de grond onder mijn voeten, als de bodem van mijn bestaan, maar ook onder andere als de bron van het ware, het goede en het schone. Kan ik bewijzen dat Hij bestaat? Natuurlijk niet. God woont in een ontoegankelijk licht. Maar volgens mij kun je wel sporen van Hem ontdekken in de geschiedenis. Mensen hebben ervaren dat Hij wel of juist niet aanwezig was in hun leven. Ik denk dat daar mijn ongebreidelde nieuwsgierigheid vandaan komt. Er is nogal wat gebeurd de afgelopen eeuw. Na WO II raakte Europa van God los. Was dat wel zo’n bevrijding? Eén van de grootste filosofen, Nietzsche, zag dat al van verre aankomen en vond het een schokkende constatering: zie hier. Met de ogen van nu lijkt het mij dat door het afschaffen van God de cultuur eerder in verval is geraakt dan tot bloei gekomen. Ik hoef maar te wijzen naar de ophef in de media over het toegenomen aantal zelfmoorden onder met name jongeren - zie hier - wat mij trouwens zeer aan het hart gaat. En lees dan vooral ook eens de reacties daaronder. In het ongelooflijk knappe debuut van Françoise Sagan, “Bonjour tristesse” uit 1954 - ze was pas achttien toen ze het schreef - is er nog een soort grondtoon van verdriet te bespeuren over alles wat verloren ging in het kielzog van de verdwijnende God: de titel zegt het al.

Jet-set
Françoise vond haar schrijversnaam Sagan bij Proust die ze zeer bewonderde. Ze werd geboren in 1935 in een gegoed milieu in Cajarc en stierf eind september 2004 na lang ziek te zijn geweest op 69-jarige leeftijd in Honfleur. Sagan ging naar een deftige katholieke kostschool waar ze werd ontslagen wegens ‘gebrek aan spiritualiteit’. “Bonjour tristesse”, een verhaal over het hedonistische jet-set leven dat Sagan van binnenuit kende, bracht een schokgolf teweeg in de fatsoenlijke jaren vijftig. Het cultboek werd in 25 talen vertaald. Een half miljoen exemplaren gingen er over de toonbank wat Sagan geen windeieren legde. Daarna schreef ze nog zo’n dertig liefdesverhalen waarvan “Aimez-vous Brahms” (1959) de bekendste is. Haar wervelende privéleven maakte haar beroemder dan haar boeken en personages. Sagan nam het er goed van, racete rond in dure sportauto’s waardoor ze een keer bijna verongelukte, dronk als een tierelier, ging aan de coke en was niet vies van een gokje. Ze scheidde twee keer. Ze kreeg een zoon die een biografie over haar schreef omdat de media een vertekend beeld van zijn moeder zou hebben opgedist – zie hier. Ze raakte in aanraking met justitie toen ze een hoop geld opstreek van een oliemaatschappij waarvoor ze als tegenprestatie president Mitterrand moest beïnvloeden. Ze was vergeten de transactie bij de belastingdienst te melden. Ze werd ook nog een keertje betrapt met een halve kilo drugs in haar bezit.

Wees gegroet, droefheid
Het boek (dat ik las in de vertaling van Hubert Lampo) opent met een gedicht van Paul Eluard: “… Adieu tristesse / Bonjour tristesse / Tu es inscrite dans les lignes du plafond / Tu es inscrite dans les yeux que j'aime / Tu nes pas tout à fait la misère / Car les lèvres les plus pauvres te dénoncent / Pa run sourire / Bonjour tristesse / Amour des corps aimables / Puissance de l’amour / Don’t l’amabilité surgit / Comme un monstre sans corps / Tête désappointée / Tristesse beau visage…”. In vertaling: “… Vaarwel droefheid / Wees gegroet droefheid / Jij staat gekerfd in de lijnen van ’t plafond / Jij staat gekerfd in de ogen van mijn lief / Toch ben je niet als ellende / Want zelfs de armste lippen / Verraden je met een glimlach / Wees gegroet, droefheid / Liefde van lieve lijven / Kracht van de liefde / Waarvan de aanvalligheid verrijst / Als een beest zonder lijf / Pruilerig hoofd / Bedroefdheid, mooi gezicht…”. En dan vangt het verhaal aan als volgt: “… Ik aarzel om het onbekende gevoel, waarvan de tederheid en de verveling mij vervolgen, de naam, de mooie, diepe naam van ‘droefheid’ te geven. Het is een zo volledige ervaring, zo egoïstisch tevens, dat ik er mij haast om schaam, terwijl de droefheid mij daarentegen altijd als iets eerbiedwaardigs is voorgekomen. Háár kende ik niet, doch wel de verveling, de spijt en, in mindere mate, de gewetenswroeging. Over mij is iets als een zijden sluier neergedaald, zenuwslopend en zacht, die mij van de anderen verwijderd houdt…”. Sagan legt deze tekst in de mond van een zeventienjarige, wat amper geloofwaardig is, ware het niet dat de schrijfster zélf op dat moment nog maar een tiener was.

Borderline Times
“Bonjour tristesse” lijkt een frivole zomerroman over een meisje dat met haar vader, een mooie dandy van veertig, en al vijftien jaar weduwnaar, de bloemetjes buiten zet aan de Côte d’Azur. Hij heeft liefjes bij de vleet die hij om het halfjaar inruilt: “… Hij was een lichtzinnig man, handig in zaken, nieuwsgierig van nature, doch het nieuwe ook weer gauw beu en hij viel bij de vrouwen zeer in smaak…”. Bijna het prototype van de mens die psychiater Dirk De Wachter beschrijft in “Borderline Times”. Cécile vindt het allemaal wel best, want hij behandelt haar meer als een kameraad dan een dochter, dus profiteert ze net zo hard mee van zijn mondaine leven: “… Zijn donkere ogen glansden en er zaten gekke, kleine rimpeltjes om, terwijl hij zijn mond lichtjes samentrok. Hij leek wel wat op een faun. Samen proestten we het uit, zoals altijd, wanneer hij zich in een onmogelijke toestand had gedraaid. ‘Mijn ouwe medeplichtige,’ zei hij, ‘hoe zou ik me redden zonder jou?’…”. Over de liefde en haar ingewikkelde gevolgen: “… Systematisch verwierp hij de begrippen van trouw, ernst en blijvende verbondenheid. Hij legde mij uit, dat ze volstrekt kunstmatig en zonder inhoud waren. Uit de mond van een ander zou mij dat gekrenkt hebben. Maar ik wist, dat dit alles bij hem noch tederheid, noch toewijding uitsloot, gevoelens die hij des te gemakkelijker wist op te brengen, daar hij wenste en ook wist, dat ze slechts van tijdelijke aard zouden zijn. Zijn opvatting trok mij overigens wel aan: kortstondige, heftige en voorbijgaande liefdesavonturen. Ik had nog niet de leeftijd bereikt, waarop er enige bekoring in de trouw blijkt te schuilen. Bovendien wist ik van de liefde weinig af; een afspraak, omhelzingen en, na enige tijd, een gevoel van verveling, dat was alles. Veel later pas zou ik haar allesbeheersende invloed ondergaan…”.

Rust, reinheid en regelmaat
Papa heeft een mooie maar nogal onnozele hals meegenomen op vakantie om hem ter wille te zijn, de roodharige Elza. Ondertussen nodigt hij ook een oude vriendin van Cécile’s moeder uit die zich ooit min of meer over haar heeft ontfermd. De strenge, afstandelijke, elegante en intelligente veertiger Anne. In alles zo’n beetje de tegenpool van Elza: “… Anne was helemaal niet boosaardig. Ik voelde wel, dat zij daar te onverschillig voor was en haar oordeelvellingen hadden nooit die nauwkeurige gerichtheid, die scherpe doelbewustheid, die een kwaadaardige opzet verraden. Ondertussen bleken ze er niet minder verpletterend om…”. Belangstellend volgt Cécile de hevige onderhuidse rivaliteit die er tussen de vrouwen ontbrandt met als inzet haar vader. Cécile, nogal cynisch: “… Bij mezelf schermde ik bij voorkeur met denderende formules, onder andere die van Oscar Wilde: ‘De zonde is het laatste beetje kleur, dat in onze moderne wereld nog overgebleven is.’…”. En even verder: “… Mijn ideaal was - theoretisch althans - een leven van laagheden en verdorvenheid…”. Nou ja, wat wil je ook met een vader die je op je zeventiende meeneemt naar nachtclubs waar je je vol mag gieten met drank en vrolijk de sigaretten betaalt die je rookt tot je scheel ziet. In ieder geval laat papa Elza uiteindelijk schieten voor Anne, wat Cécile woedend maakt: “… Je sleept een roodharig meisje mee naar de zee onder een zon waar ze niet tegen kan en wanneer ze er als een gekookte kreeft uitziet laat je haar schieten…”. Anne en papa zijn not amused over haar grote bek. Anne en pappa vertellen haar zelfs dat ze willen trouwen. Dat betekent dat er een eind komt aan haar bohémienachtige bestaan. Anne gelooft in een leven van rust, regelmaat en reinheid en begint gelijk te drillen. Cécile moet s’ morgens een dikke boterham eten omdat ze zo mager is als brandhout. Cécile moet s’ middags op haar kamer studeren zodat ze in oktober misschien toch nog haar diploma kan halen waar ze voor gezakt is. En het ergste van al, Cécile mag niet meer in de buurt van de zesentwintigjarige Cyril aangetroffen worden, een leuke vent uit de buurt met wie ze in een innige omhelzing wordt betrapt in een sparrenbos (verbazingwekkend hoe de tijden veranderen: tegenwoordig zouden we dat bijna een pedofiele verhouding noemen). Anne vertelt haar ook nog eens fijntjes tussen neus en lippen door dat echte liefde wel wat anders inhoudt dan de korte lichamelijke sensaties van seks - maar dat ze nog veel te jong is om dat te snappen. Prachtig beschrijft Sagan hoe Cécile heen en weer geslingerd wordt tussen gevoelens van opluchting, omdat er eindelijk een bezorgde volwassene is die de teugels van haar bestaan veilig in handen neemt, en gevoelens van ontzetting, omdat het gedaan is met haar vrije leventje.

Toeval of God?
Een duivels plan rijpt in het hoofd van Cécile. Ze krijgt Cyril en Elza zover dat ze in de tegenwoordigheid van haar vader zo vaak mogelijk faken dat ze een stel zijn. Ze weet dat haar vader uit elkaar zal knallen van jaloezie, ondanks zijn liefde voor Anne. Ondertussen laat ze zichzelf ontmaagden door Cyril, wat nogal besmuikt wordt omschreven, maar in de jaren vijftig het hoofd van de lezers op hol moet hebben gebracht, gezien de bestsellerstatus van het boek. Over haar losbol van een vader zegt ze dat hij “… alleen leefde voor zijn genoegen, dat hij grillig was en tuk op goedkope successen, kan ik onmogelijk loochenen. Nooit dacht hij ernstig over iets na. Voor alles had hij een pasklare materialistische oplossing bij de hand, die hij als de enig redelijke beschouwde: ‘Je vindt jezelf verfoeilijk? Slaap meer en drink minder.’ Hetzelfde geldt voor de felle begeerte die hij soms voor een of andere vrouw voelde: hij dacht er dan geen ogenblik aan zich te beheersen of zijn verlangens op te blazen tot ingewikkelder gevoelens. Hij was een materialist, maar zeker niet verstoken van fijngevoeligheid, begrip en goedheid. Het verlangen dat hem nog steeds door Elza ingegeven werd, zat hem dwars, maar niet zoals men het zich waarschijnlijk zal voorstellen. Hij overwoog niet: ‘Ik sta op het punt Anne te bedriegen. Dat bewijst, dat ik minder van haar houd,’ maar; ‘Het is vervelend dat ik zo’n verlangen naar Elza heb. Laat het nu maar zo gauw mogelijk gebeuren, anders zal het nog moeilijkheden met Anne veroorzaken.’…”. Cécile lijkt behept met zedelijk besef. Voelt heel goed aan dat het hartstikke fout is wat er door haar toedoen allemaal gebeurt. Ze speelt met mensen. Haar geweten spreekt. Ze merkt scherp op dat Anne’s zelfrespect mijlenver afstaat van haar eigen banale gedoe. Om het maar helemaal niet over haar vader te hebben. Het loopt ook allemaal slecht af. Anne ontdekt dat haar vader een rendez-vous heeft met Elza, gaat er in haar auto overstuur vandoor, en rijdt een klif in. Een ongeluk of zelfmoord? Na een tijd leren vader en dochter het voorval glad te strijken door over Anne te praten “… als over een geliefd wezen, waarmee we gelukkig hadden kunnen zijn, doch dat voortijdig door God tot zich geroepen was. Ik schrijf ‘God’ in plaats van ‘het toeval’, maar wij geloofden niet in God. We waren reeds gelukkig genoeg in dergelijke omstandigheden aan het toeval te kunnen geloven…”. Als er geen God is waar komt dan dat besef van goed en kwaad vandaan? Wim Dekker in "Afwezigheid van God" (Boekencentrum – 2011): “…Voor wie het zien wil is het in ieder geval opmerkelijk dat het verzet tegen het kwaad nooit verstomt…”. “Bonjour tristesse” werd in 1958 verfilmd door Otto Preminger.

Uitgave: Meulenhoff – 2015, vertaling Marije Gossije, 128 blz., ISBN 978 902 909 211 1, alleen tweedehands leverbaar
Rechtstreeks bestellen: klik hier