Michiko Kakutani - zie de vorige blog - attendeerde mij op de heftige autobiografie van Trevor Noah (1984), een Amerikaanse komiek en televisiepresentator, die onder de apartheid opgroeide in Zuid-Afrika. Zijn moeder was zwart, zijn vader blank. Als ‘kleurling’ hoorde hij in feite nergens bij. Was hij een tweederangsburger. Een ‘bijna-blanke’. Soms kregen kleurlingen het voor elkaar op te klimmen. Je kon bij de overheid een aanvraag indienen om officieel als blanke beschouwd te worden: “… Het enige wat je daarvoor hoefde te doen, was je eigen mensen en je eigen afkomst verloochenen en je vrienden en familie met een donker kleurtje in de steek laten…”. Afhankelijk van hoe geprononceerd je jukbeenderen waren of hoe breed je neus was, kon een ambtenaar die even naar je gezicht tuurde ter plekke een besluit nemen waarmee hij je lot bezegelde: waar je mocht wonen, met wie je kon trouwen, wat voor soort baan je kon krijgen en welke burgerrechten je genoot. “… De overheid had nota bene een ‘potloodtest’. Als je een aanvraag had ingediend om blank te worden, werd dat potlood in je haar gestoken. Als het erin bleef steken, was je een kleurling…”. Aan de ene kant is “Kleurenblind” een hilarische schelmenroman, aan de andere kant een ontroerend monument voor een geenszins zachtzinnige moeder, die er alles aan deed om haar zoon uit de goot te houden.
‘Aparthate’
“… Het geniale van het apartheidsregime was dat het de overweldigende meerderheid van de bevolking zover kreeg om zich tegen elkaar te keren. Het kwam eigenlijk neer op ‘apartháte’. Verdeel mensen in groepen en zorg ervoor dat ze elkaar haten; op die manier kun je iedereen de baas blijven…”, schrijft Noah. Tegenover iedere blanke stonden er destijds vijf zwarte Zuid-Afrikanen, onderverdeeld in verschillende stammen met ieder hun eigen taal: Zoeloe, Xhosa, Tswana, Noord- en Zuid-Sotho, Venda, Zuid-Ndebele, Tsonga en nog een paar. De belangrijksten waren de Zoeloes, de strijders, en de Xhosa’s, die zich lieten voorstaan op hun intelligentie. Noha’s moeder was een Xhosa, evenals Nelson Mandela. Toen het apartheidsregime viel, gingen de zwarten elkaar te lijf. Noah herinnert zich de rellen: “… halsbandmoorden, waren aan de orde van de dag…”. Niemand was zijn leven zeker: “… Mijn moeder kon worden verkracht. We zouden allemaal kunnen worden vermoord. Dat waren reële opties…”. Hij beschrijft hoe zijn moeder met hem en zijn babybroertje uit een rijdende minibus sprong, toen bleek dat ze bij een verkeerde chauffeur waren ingestapt: het zwarte vervoer was in handen van rivaliserende bendes. Zijn moeder was nergens bang voor, want ‘heel erg christelijk’. Wat kon haar gebeuren met Jezus aan haar zij?! Op zondag bezochten ze maar liefst drie kerken. De blanke kerk “… bood een diepgaande analyse van de Bijbel, waar mijn moeder dol op was…”. Dan ging het naar een raciaal gemengde kerk, die cool en hip was, met moderne popmuziek waarvan de tekst op grote videoschermen was te lezen zodat iedereen mee kon zingen: “… een soort christelijke karaoke…”. En ‘s middags bezochten ze de zwarte kerk van zijn oma, waar urenlange diensten werden gedraaid in de brandende zon. Die eindigden altijd met exorcisme – een sensatie op zich! Soms keerden ze ook nog eens terug naar de blanke kerk voor de avonddienst. Verder werden minstens vier doordeweekse avonden gespendeerd aan de kerk. Zo was er op dinsdag een gebedsbijeenkomst, op woensdag Bijbelstudie, en op donderdag een jongerenkerk. Alleen op vrijdag en zaterdag hadden ze volgens Noah ‘tijd om te zondigen’. Afrikaans christendom uit zich vaak als een soort hybride religie, vertelt hij: “… We namen de godsdienst van de kolonisator over, maar de meeste mensen bleven daarnaast vasthouden aan voorouderlijke rituelen, gewoon voor de zekerheid. In Zuid-Afrika kan de Heilige Drie-eenheid dus prima bestaan naast het geloof in toverspreuken en het uitspreken van bezweringen over je vijanden…”.
De Boeren
De apartheid heeft zijn wortels in 1652, toen de VOC een handelspost stichtte op Kaap de Goede Hoop, als verversingsplaats voor schepen die tussen Europa en India voeren, aldus Noah. Dat ging niet vanzelf: de Nederlandse kolonisten raakten slaags met de lokale bevolking, waarna er onderdrukkende wetten werden ingevoerd. De slavernij kwam om de hoek kijken. Toen de Britten de Kaap overnamen, trokken de nazaten van de Nederlanders het binnenland in en ontwikkelden zich tot een blanke stam met een eigen taal, afzonderlijke cultuur en bijzondere gebruiken: de Boeren. De Britten schaften de slavernij formeel af, maar de praktijk bleef bestaan. Rond 1850 waren een paar kapitalistische mazzelaars namelijk op één van de rijkste goud- en diamantvoorraden van de wereld gestuit. Om dat allemaal uit de grond te halen was een eindeloze stroom zwarte werkers nodig. Na de val van het Britse Rijk eisten de Boeren hun ‘rechtmatige erfenis’ op. Om de zwarten in het gareel te houden reisde er een commissie naar Australië, Nederland en Amerika, bestudeerde aldaar het geïnstitutionaliseerde racisme, en zette vervolgens het meest geavanceerde systeem van raciale onderdrukking in de steigers dat de mensheid ooit heeft gekend. Het apartheidsregime was een politiestaat, gebaseerd op een systeem van toezicht en wetten die meer dan drieduizend pagina’s besloegen. Seks met iemand van een ander ras was zo ongeveer de ergste overtreding die je kon bedenken, en de ouders van Noah begingen die misdaad. Rassenvermenging was ernstiger dan landverraad. Iemand van gemengde afkomst zette de logica van het systeem te kakken. Noah liep rond als een levende aanklacht tegen de onzinnige tirannie van bovenaf. Er bestonden speciale politie-eenheden die als enige taak hadden bij derden naar binnen te gluren om gemengde stellen te betrappen: “… en uiteraard werd dat werk alleen maar aan de beste politieagenten van het korps toevertrouwd…”.
Het verhaal van de dienstmaagd
In de jaren tachtig kreeg de ongelooflijk mooie (er staat een foto van haar in het boek) edoch zwarte moeder van Noah het voor elkaar zich aan haar voorbestemming van een leven lang zwaar en ongeschoold werk te ontworstelen, en een kantoorbaantje te bemachtigen in Johannesburg. Ze ontsnapte ook aan haar township (getto’s waar zwarte arbeiders werden gehuisvest) Soweto, om illegaal te overleven in de hippe wijk Hillbrow. Noah vertelt over de vloek van armoede: je familie eist al je loon op als je bij hen blijft. Het belemmert je vooruit te komen. Overdag ging zijn moeder in een jasschort over straat, omdat ze er dan uitzag als een huishoudelijke hulp en niet aangehouden werd (een en ander doet direct denken aan “Het verhaal van de dienstmaagd” van Margaret Atwood). In de geheime flat waar ze woonde, begon ze steeds meer tijd door te brengen bij een stille, gereserveerde Zwitser van 46. Zij was 24. Hij was de enige die ze vertrouwde. Iedereen verlinkte elkaar. Uiteindelijk kreeg ze hem zo ver een baby bij haar te verwekken. Ze wilde een kind, geen man. Iemand die helemaal van haarzelf was. Iemand die haar eenzaamheid zou verlichten. En zo kwam Noah ter wereld. Via een geplande keizersnede in het ziekenhuis van Hillbrow. Zijn moeder maakte de artsen wijs dat zijn vader uit Swaziland kwam, een piepklein staatje in het westen van Zuid-Afrika. Natuurlijk wist het medisch personeel dat ze loog, maar er moest toch wát ingevuld worden op de geboorteakte. Als zijn vader met hen buiten wilde wandelen, moest hij aan de andere kant van de straat lopen. Noah herinnert zich hoe de Zwitser in paniek wegrende toen hij in een park eens ‘papa’ naar hem had geroepen. Later ging een kleurlingenbuurvrouw, die deed alsof ze zijn moeder was, vaak met hen op stap. Zijn moeder speelde de hulp en liep een paar passen achter hen. Dat kon niet altijd. Als Noah alleen met zijn moeder was, liet ze zijn hand los zo gauw ze ergens politie zag: alsof hij ‘een zakje wiet’ was waar ze niet mee betrapt wilde worden. Hij ging naar school in een kleurlingenwijk. In het blanke reservoir was de politie vrij rustig. Bij zijn oma in de zwarte wijk was Noah’s aanwezigheid veel gevaarlijker. Daar gedroeg de politie zich als een gedrild ME-team. In vol ornaat. Een bezettingsleger dat opdook in pantserwagens en tanks. Het township verkeerde dan ook continue in een staat van oproer. In Soweto mocht Noah niet naar buiten van zijn oma, ook al logeerde hij daar in de vakanties vaak wekenlang. Hij zou meegenomen kunnen worden om in een weeshuis te eindigen, zoals gebruikelijk toen.
Tom en Jerry-relatie
Noah groeide op in een wereld waarin vrouwen het voor het
zeggen hadden. De vaders werkten in de mijnen en kwamen alleen met de
feestdagen naar huis. Of zaten in de gevangenis. Of ze waren in
ballingschap en streden vanuit het buitenland tegen de apartheid. De vrouwen
hielden de boel draaiende. “… In Soweto
werd de lacune van al die afwezige mannen opgevuld met religie. Ik vroeg
weleens aan mijn moeder of het voor haar zwaar was geweest om me in haar
eentje, zonder man, groot te brengen. Haar ferme antwoord luidde dan: ‘dat ik
niet samenwoon met een man, betekent niet dat ik geen echtgenoot hebt. God is
mijn echtgenoot.’ Voor mijn moeder, mijn tante, mijn oma en voor elk ander
gezin in onze straat, draaide het leven om het geloof. Elke dag was er bij
iemand in de straat wel een gebedsbijeenkomst. Dat rouleerde. En die bijeenkomsten
waren alleen voor vrouwen en kinderen…”. Mannen wisten niet hoe gauw ze weg
moesten komen, als het bidden en zingen begon. Noah beschrijft Soweto als een magische
plek. Er woonden een miljoen mensen, maar er waren geen geasfalteerde wegen en
amper stroom en riolering, geen winkels, geen cafés of restaurants. Dus begon
iedereen zijn eigen handeltje. Vanuit zijn huis of schuurtje. Er bestond een
enorme zwarte markt. Mensen bouwden kioskjes en ‘shebeens’: clandestiene
kroegen aan de achterkant van iemands huis, waar de mannen hun tijd doorbrachten.
Noa vertelt hoe zijn opa en oma hem plachten te behandelen als een bevoorrechte
blanke. Als je het hebt over ‘positieve discriminatie’! Zijn opa zag zichzelf
als zijn chauffeur, zette hem achter in zijn auto, en noemde hem ‘master’. Zijn
oma sloeg hem nooit: “… Een zwart kind
snap ik. Als je een zwart kind slaat, dan blijft het zwart. Maar als je Trevor
slaat, dan wordt hij blauw en groen en geel en rood. Allemaal kleuren die ik
nog nooit heb gezien! Ik ben bang dat ik hem kapotmaak…”. Zijn moeder dacht
daar heel anders over: “… Mijn moeder en ik hadden echt een Tom en Jerry-relatie…”, schrijft Noah. “…
Zij geloofde in strenge tucht, en ik was verschrikkelijk stout…”. Eén
van haar fameuze uitspraken: “… Ik heb
ervoor gekozen jou te krijgen, omdat ik een kind wilde om van te kunnen houden,
een kind dat ook onvoorwaardelijk van mij zou houden. Alleen beviel ik
vervolgens van het meest egoïstische
rotjoch ter wereld en het enige wat-ie deed was huilen, eten, poepen en ‘ikke,ikke,
ikke’ zeggen…”.
Ze leerde me denken
Noah legt uit dat in een raciale samenleving taal belangrijker is dan kleur. “… Als je dezelfde taal spreekt draag je uit: ‘Wij zijn hetzelfde’…”. Daarom zorgden de architecten van de apartheid dat zwarte kinderen alleen les kregen in hun eigen taal. Noah’s moeder dwong hem Engels te leren: “… Engels is de taal van het geld. Als je Engels verstaat, wordt dat gezien als een teken van intelligentie. Zoek je een baan, dan maakt je kennis van het Engels het verschil tussen een baan krijgen of werkloos blijven. Sta je voor de rechter, dan maakt je kennis van het Engels het verschil tussen alleen een boete krijgen of naar de gevangenis moeten…”. Daarnaast pikte hij enig Duits op, de taal van zijn vader. En een stuk of wat Zuid-Afrikaanse talen, hetgeen hem menigmaal uit benarde situaties heeft gered. Een zwart iemand met een gedegen opleiding had deze meestal te danken aan Europese missionarissen: zie Nelson Mandela en Steve Biko. Het apartheidsregime verbande zwarte kinderen naar zogeheten Bantoescholen, waar ze in overvolle klaslokalen werden onderwezen door leraren die vaak zelf amper konden lezen en schrijven. Bantoescholen gaven enkel praktisch onderwijs. Je leerde niets over wetenschap, geschiedenis of staatsinrichting. Zwarten moesten vooral dom gehouden worden: “… Je zou het Britse racisme als volgt kunnen samenvatten: ‘Als een aap als een mens kan leren lopen en als een mens kan leren praten, dan is hij misschien ook een mens.’ Het racisme van de Boeren ging verder: ‘Waarom zou je een aap überhaupt een boek geven?’…”. Noah vertelt hoe zijn moeder hem elke dag uit de Bijbel liet lezen: “… Ze was erg voor de psalmen…”. Daarna overhoorde ze hem: “… Wat betekent dat deel? Wat betekent het voor jóú? Hoe pas je dat toe in je eigen leven?...”. Noah: “… Mijn moeder deed wat scholen nalieten. Ze leerde me denken…”. En even verder: “… De enige autoriteit die mijn moeder erkende, was die van God. God is liefde en de Bijbel is de waarheid. Al het andere stond wat haar betreft ter discussie. Zo leerde ze me dat je autoriteit niet klakkeloos hoeft aan te nemen en dat je je vraagtekens mag zetten bij het systeem…”.
Booming business
Tijdens zijn tienerjaren werden de apartheidswetten afgeschaft. Toch voelde Noah zich op de middelbare school nog steeds een outcast die nergens bij hoorde. Hij hield zich overeind door zijn eigen handeltje te beginnen: in de pauzes hotdogs, cola en muffins halen voor de rijke stinkerds. Daarmee verdiende hij genoeg om zijn eigen lunch te betalen, sterker, hij hield er zelfs aan over: “… Ik was als een wietdealer, maar dan met eten…”. Overtuigd dat hij er met zijn puistenkop, onhandelbare afrokapsel, dikke billen en dunne slungelachtige lichaam in veel te grote, sloeberige kleren afstotelijk uitzag, cultiveerde hij zijn image van grappige, ongevaarlijke clown. Hij zei tegen zijn moeder dat hij een computer nodig had voor school en begon illegaal gekopieerde cd’s te verkopen. Op den duur kwamen daar clandestiene videogames bij. Hij nam een paar tussenpersonen aan die voor hem werkten. Ze deden mee aan talentenjachten in achterbuurten waar ze zich profileerden als beroemde rappers. Hij begon zijn haar te ontkroezen en in kleine vlechtjes te dragen. Hij liet zich informeren op kledinggebied. Ondertussen maakte hij verzamelalbums en party-cd’s. Hij leerde zichzelf songs te mixen en faden: booming business. Hij ontwikkelde zich tot dj op straatfeesten en zette een dansploeg op poten. Hij vertelt hoe er ooit een rel ontstond op een Joodse school die zijn muziekgroep had ingehuurd, omdat de beste danser Hitler heette. Zwarte mensen hebben vaak geen idee welke lading die naam heeft omdat ze nooit leerden wat Hitler zoal had uitgevreten. Je moest zwarten immers niet wijzer maken dan ze waren, weet-je-wel?! Fijntjes merkt Noah op dat Hitler dan wel het wreedste beest mag zijn geweest dat ooit in Europa is opgestaan, maar dat niemand weet hoeveel zwarte mensen zijn afgeslacht door diezelfde Europeanen. Dat er geen cijfers of foto’s bestaan betreffende de omgekomen zwarten bij het rubbertappen in Congo of in de goud- en zilvermijnen in Transvaal.
De hood
Met de komst van de democratie moest iedereen opeens het minimumloon gaan verdienen. De loonkosten schóten omhoog. Plotseling zaten miljoenen mensen zonder werk. Veel jongeren maakten hun school wel af, maar hadden geen geld voor een vervolgstudie. Noah ook niet. Bovendien was hij op zijn zeventiende verhuisd naar een goedkoop, van kakkerlakken vergeven flatje, omdat hij niet met zijn nieuwe stiefvader, Abel, overweg kon. De laatste ontpopte zich langzaam maar zeker als een gewelddadige dronkenlap. De werkloosheid onder jonge zwarte mannen steeg tot wel vijftig procent. Noah hield zich hele dagen bezig met de verkoop van illegale cd’s op bestelling, wat zich geleidelijk uitbreidde naar andersoortige handeltjes, vanuit de garage van een vriend in de ‘hood’, de krottenwijk van Johannesburg. Ze stortten zich in de ruileconomie. Begonnen het cash verdiende geld uit te lenen. Met fikse rente welteverstaan. De scheidslijn tussen burger en dief bleek flinterdun. Evenals Vanessa Umboh in “Moeder van 40.000 kinderen”, stelt Trevor Noah dat het makkelijk is om criminaliteit te veroordelen als je genoeg geld hebt om er nooit mee in aanraking te hoeven komen: “… Als een crackverslaafde aan komt zetten met een krat vol pakken cornflakes dat hij uit een magazijn van een supermarkt heeft gestolen, denkt een arme moeder niet: ‘Ik help criminelen als ik deze cornflakes koop’. Nee, ze denkt: ‘Mijn kinderen hebben niets te eten en deze man heeft cornflakes’. En dus koopt ze die cornflakes…”. Er waren tijden dat Noah zo arm was dat hij rupsen at! Hij was dag in, dag uit van zeven uur ’s ochtends tot zeven uur 's avonds in touw: “… We hadden er een hele dag voor nodig om winst te maken. Je moest het vuur uit je sloffen lopen, je was constant bezig, moest de hele tijd nadenken…”. Hij had het idee dat hij enorm productief was: “… Het geniepige van de hood is dat je altijd aan het werk bent en het gevoel hebt dat er van alles gebeurt, maar in feite gebeurt er helemaal niets…”. En even verder: “… Sjoemelen staat tot werken zoals surfen op het internet staat tot lezen. Als je optelt wat je in een jaar tijd op het internet hebt gelezen – tweets, posts op Facebook, mails en andersoortige berichten - kom je aan het equivalent van stapels boeken, terwijl je dat jaar niet één boek hebt gelezen. Als ik terugkijk, is dat waar sjoemelen op neerkomt: maximale inspanning voor minimaal profijt. Het was een tredmolen. Als ik die energie in studeren had gestoken, zou ik een MBA hebben gehaald…”. Als je voortdurend bezig bent met hoe je rond moet komen, is er geen ruimte voor de grote existentiële vragen als: wie ben ik? Wat zou ik moeten zijn? Doe ik wel genoeg? Je blijft eeuwig onvolwassen. Het lukte Noah evenwel om weg te komen uit de hood en via zijn werk als dj aan de weg te timmeren als comedian en radio- en televisiepresentator.
Moordaanslag
En toen kwam er ineens het telefoontje. Of hij direct naar een privékliniek wilde komen: zijn moeder was neergeschoten. Door haar jaloerse ex. Hij stoof naar het ziekenhuis en zag hoe artsen bezig waren haar te stabiliseren: “… Haar hele lichaam zat onder het bloed. Er zat een gat in haar gezicht, een gapende wond boven haar lip, en een deel van haar neus was weg…”. Sereen draaide ze haar hoofd naar hem toe en fluisterde dat alles oké was. Zijn moeder bleek voor het wapen te zijn gesprongen om de familieleden bij wie ze was de gelegenheid te geven weg te vluchten. Een kogel raakte haar bil waardoor ze in elkaar zakte. Haar ex kwam op haar af en richtte zijn wapen dichtbij haar hoofd om haar te executeren, maar wonder boven wonder weigerde het pistool en vielen de kogels kletterend op straat. Pas toen ze naar haar auto rende en achter het stuur kroop, boorde een kogel zich in haar achterhoofd. Haar jongste zoon wist haar naar de eerste hulp te rijden. Noah drukte een arts zijn creditcard in de hand toen deze vertelde dat een privéziekenhuis niet de plek was om haar te behandelen, daar ze geen ziektekostenverzekering had. Ook al werd hij gewaarschuwd dat hij zich voor de rest van zijn leven in de schulden kon steken, toch bleef hij er op staan dat alles wat mogelijk was werd gedaan om het leven van zijn moeder te behouden. Uren later kwam de dokter een update geven. De kogel was aan de bovenkant van haar nek binnen gedrongen, via haar achterhoofd, vlak onder de schedel. De kogel had het ruggenmerg op een haar na gemist, evenals het verlengde merg, was vlak onder de hersenen dwars door haar hoofd gegaan en had daarbij elke belangrijke ader, slagader en zenuw gemist. In een rechte lijn zou de kogel op haar linkeroogkas af zijn gegaan en haar hele oog eruit hebben geblazen, maar op het allerlaatste moment boog hij af naar haar jukbeen, ketste erop af, en kwam door haar linkerneusgat weer naar buiten. Het had er allemaal heel eng uit gezien, met al dat bloed, maar alleen aan de zijkant van haar neus was een klein stukje huid weggerukt. De kogel was er in z’n geheel uit gekomen, zonder dat er scherven waren achtergebleven. Er was geen operatie nodig. Na vier dagen liep ze rond. Na een week ging ze weer aan het werk.
Onverklaarbaar
Noah’s moeder verklaarde dat toen haar ex zijn pistool op haar richtte ze hem langs de loop heen had aangekeken en was gaan bidden. Daarop had het pistool dienst geweigerd. “… Tot op de dag van vandaag kan niemand verklaren wat er is gebeurd. Zelfs de politie begreep er niets van. Het was namelijk niet zo dat het pistool niet werkte. Het werkte wel, en toen opeens niet meer, en Abel kon er vlak daarna toch nog een schot mee lossen. Iedereen met verstand van vuurwapens kan je vertellen dat een 9mm-pistool niet zomaar hapert. Op de plaats delict had de politie met krijt cirkeltjes getekend rondom alle patroonhulzen op de oprit, en rondom de vier kogels, geheel intact, die Abel op mijn moeder had geprobeerd af te vuren maar die om onverklaarbare redenen zonder schade aan te richten uit de kogelhouder waren gevallen…”. Zijn moeder: “… ‘Als ik God aan mijn zijde heb, wie kan er dan tegen me zijn?’ ‘Oké, mam.’ ‘Trevor, ik heb gebeden. Dat heb ik je verteld. Ik bid niet voor niets.’ ‘Weet je,’ zei ik, ‘voor de verandering kan ik je niet tegenspreken. Het pistool, de kogels… Ik kan het niet verklaren. Dus wat dit betreft geef ik je gelijk.’…”.
Uitgave: Lev. – 2017, vertaling Annoesjka Oostindiër & Ineke Bronswijk, 304 blz., ISBN 978 940 050 797 5, € 20,99
Rechtstreeks bestellen: klik hier
Geen opmerkingen :
Een reactie posten