Identiteit – Paul Verhaeghe

Afgelopen weekend heb ik een paar studies gelezen die dwars tegen de huidige tijdgeest ingaan. Wel een verademing, moet ik zeggen. Alleen al het feit dat ze worden geschreven stemt mij vrolijk. Er zit verandering in de lucht!

Gij zult gelukkig zijn
Beide boeken gaan over de moderne mythe van de ‘maakbare’ samenleving en de verpletterende verantwoordelijkheid die daaruit voortvloeit. “Gij zult gelukkig zijn” is het moderne credo. Als dat niet zo is, dan doe je niet genoeg je best of ben je psychisch niet in orde (zie de explosie aan depressies, sociale angsten en fobieën, ADHD, autisme). Deze dwang tot succes verwart en frustreert ons, ondermijnt het zelfvertrouwen en leidt tot ongekende eenzaamheid, waarschuwen de denkers die ik tegenkwam.
Al een halve eeuw leven wij in ‘de beste der denkbare werelden’. Nooit heeft de Westerse mens het zo goed gehad, en nooit voelde hij zich zo slecht. Hoe komt dat?

Paul Verhaege
Volgens mijn moeder moet je altijd met het moeilijkste beginnen, dus dat wordt dan “Identiteit” van de immer wat ironische, cynische, karikaturale en daarom door mij zeer graag gelezen schrijver Paul Verhaeghe - hoogleraar klinische psychologie en psychoanalyticus aan de Universiteit van Gent. Freud-aanhanger (kom daar nog maar eens om) en Lacan-kenner.
Eerder las ik van hem: “Het einde van de psychotherapie”, waarover Vrij Nederland: “… Verhaege's boek is te lezen als een ode aan de klassieke therapeut die zich geduldig inspant om een verhouding met de patiënt op te bouwen en hem helpt woorden te vinden voor wat voordien alleen maar lijfelijk voelbaar was…”, en “Liefde in tijden van eenzaamheid”, waarover Knack Weekend: “… Zelden heeft iemand in helderder en nuchterder Nederlands de problemen geschetst tussen man en vrouw in deze tijd…”. Beter kan het niet worden gezegd.

Wie zijn wij?
Identiteit gaat over de vraag wie je bent.
Algemeen wordt aangenomen dat wij een product zijn van onze zelfzuchtige genen, ons overgeërfde DNA, à la “Wij zijn ons brein” van Dick Swaab (zie mijn blog van 30.10.11). Niets is minder waar, zegt Paul Verhaeghe. Onze identiteit én de daaraan gekoppelde normen en waarden ontlenen wij aan onze omgeving. Kijk maar naar buitenlandse adoptiekinderen. Wanneer zij op zoek gaan naar hun wortels, blijken ze niets met hun roots te hebben. Al dat gezoek naar ‘je ware en authentieke zelf’ slaat dan ook nergens op; dat bestaat helemaal niet.

Normen en waarden
Normen en waarden kun je niet 'verliezen', zoals veel klagers over onze verdorven maatschappij menen. Wat er gebeurt is dat ze veranderen, en wel in dezelfde mate als waarin onze tijd verandert.
Wij hebben ons bevrijd van godsdienstige normen en waarden; maar zonder dat wij het in de gaten hebben (wij zijn veels te druk met ons zelf) nemen wij andere normen en waarden aan. Dus zo ‘vrij’ zijn wij helemaal niet. We kijken neer op mensen die zich houden aan religieuze voedselwetten, halal en koosjer eten, maar ondertussen gaat iedereen naar de fitness, moeten vrouwen er uitzien als strijkplanken met borsten en mannen als eeuwige pubers, waardoor eetstoornissen de pan uit swingen. Ooit gingen we biechten, tegenwoordig zijn er om de zoveel tijd evaluatie- en functioneringsgesprekken waarvan we kinderlijk blij terugkeren als de beoordeling positief uitvalt. Nu God ons niet meer in het oog houdt, verschijnen er overal camera's. Vroeger moesten wij met hard werken de hemel verdienen; nu moeten wij door noeste arbeid ons geluk op aarde bewerkstelligen. We kunnen allemaal hbo-plussers worden (wat niet waar is): als we er maar voor gaan. Onze religieuze normen en waarden zijn 'vermomd' teruggekeerd. We moeten ‘het’ maken; zodat we zoveel mogelijk producten gaan kopen waarvan wij dan tot in het oneindige zullen genieten. Bovendien kunnen we daar ook nog eens ‘de anderen’ mee imponeren, want het moet vooral goed ‘zichtbaar’ zijn hoe geweldig wij het hebben. Geluk is consumeren. Geluk is ‘te koop’. Dat is het adagio van onze dwingende neoliberale maatschappij. Alles draait om de winst, de vrije markt en de centen. Wij zijn verworden tot ‘homo economicus’ en buigen ons gedienstig voor de mammon. Onze vrijheid bestaat erin dat wij iedere godsdienst belachelijk mogen maken (wel een beetje oppassen met de islam en het jodendom), om het even welke politieke partij mogen aanhangen (politici zijn toch maar grijze muizen die dansen op de maat van de beurskoersen), en op seksueel gebied zo ongeveer alles mogen uitproberen wat vroeger verboden was.
Omdat dat allemaal compleet onbelangrijk is. Dat heet 'onverschilligheid'!

Losers
Degenen die het niet lukt zich staande te houden in de competitieve ratrace worden gezien als ‘losers’. Het meest gebruikte scheldwoord op het schoolplein. Want aangenomen wordt dat iedereen in het leven start met een gelijk potentieel aan kansen. Dat je je ouders, je talenten, je lichaam, je taal en je dromen niet voor het uitkiezen hebt ontgaat menigeen. Dus ligt het aan jezelf als je het niet redt in het leven. Dan ben je vast óf lui óf dom óf ziek. Daarom laten wij ons gewillig psychische labeltjes opplakken. Dan hoeven we ons tenminste niet schuldig te voelen over onze onmacht en problemen. We zijn in een spiraal terecht gekomen waar mensen steeds eerder ‘abnormaal’ worden bevonden. Dat verklaart de enorme toename aan psychiatrische stoornissen. Iedere maatschappij krijgt de mentale ziekten die ze oproept. Kijk maar naar de hysterische vrouwen uit de Victoriaanse tijd. Hysterie komt niet meer voor.
Dit is zo’n beetje het linksige verhaal van Paul Verhaeghe. En ik vrees dat hij heel erg gelijk heeft.

Eros en Thanatos
Uitgebreid doet hij uit de doeken hoe wij volgens Freud gedreven worden door twee oerdriften: Eros en Thanatos, en hoe die in alles doorwerken. Eros, de levensdrift, stuurt de mens in de richting van vereniging en solidariteit met anderen. Thanatos, de doodsdrift, werpt ons op onszelf terug. Een goed evenwicht tussen beiden is het meest leefbaar. Altijd Eros klinkt leuk; maar is net zo min vol te houden als altijd Thanatos. Wij bestaan bij de gratie van samensmelten met en terugtrekken van de ander. Ik moest hierbij onmiddellijk denken aan de magistrale tekst uit Hooglied 8: “… Sterk als de dood is de liefde…”.

Evolutie
Evolutie is verandering. ‘Alles stroomt’, zei Heraclitus al. Wij zijn niet meer degenen die we twintig jaar geleden waren. Alles is voortdurend in verandering of evolueert. Alleen zijn wij gaan denken dat evolutie altijd in een betere richting gaat. En dat is nu juist helemaal niet waar. Evolutie betekent aanpassing; maar in welke richting bepaalt de omgeving. Wij reageren óf met solidair, altruïstisch gedrag (Eros), óf met agressief, egoïstisch gedrag (Thanatos). Wat er heden ten dage mis gaat is dat de neoliberale maatschappij teveel Thanatos oproept. Het zelfzuchtige individu werpt zich in een agressieve race om de fittest: moge de sterkste winnen. Vanaf de kleuterschool leren wij ons met veel ellebogenwerk over de rug van anderen omhoog te werken: ieder voor zich. Er is er maar een belangrijk; en dat ben ik! We lijden op alle fronten aan een enorme prestatiedruk (zelfs amateurwielrenners zitten massaal aan de drugs) waardoor de ander vooral een obstakel geworden is, die ons in de weg zit. En dat werkt een ongekend aantal echtscheidingen en zaken als de affaire Stapel en het failliet van Enron in de hand: onbetrouwbaarheid en bedrog.

Autoriteit
Daar komt nog bij dat er geen verantwoordelijke autoriteiten, geen aanspreekbare gezagsdragers, meer zijn. Als dingen mis gaan is dat de schuld van een onzichtbare ander. Daar gaan mensen zich onveilig en angstig door voelen. Groepen hebben leiders nodig, anders ontstaat er chaos. Kijk maar naar een klas waar de leraar even weg gaat. Het gevolg is dat er steeds meer controle en regelgeving ontstaat. Gelijk op gaat de ontduiking van die regels. Het toppunt vond ik een berichtje in de krant van vandaag, waarin het ging over leerlingen van enkele middelbare scholen in de Verenigde Staten die verplicht een elektronische badge moeten dragen waarmee ze door de schoolleiding van minuut tot minuut kunnen worden gevolgd (Big Brother is watching you...). Dat is nodig om meer overheidsgeld (sic!) te vangen: hoe meer aanwezige leerlingen, hoe meer geld de scholen krijgen. Leerlingen die even niet gevolgd willen worden, laten de badge echter gewoon op een bepaalde plek achter, terwijl ze zelf ergens anders heen gaan.

Leven vanuit onze buik
Wat kan ons redden? Volgens Paul Verhaeghe moeten we stoppen met de economische waanzin en passie en empathie herintroduceren. We moeten weer leren vanuit onze 'buik' te leven in plaats van uit ons 'hoofd'. We moeten de mensen op de werkvloer hun zelfstandigheid terug geven, want machteloze werknemers gaan zich gedragen als kleine kinderen, inclusief pestgedrag en al. We moeten vooral ook zorgen dat er niet teveel inkomensverschillen ontstaan, want niets maakt gemeenschappen instabieler en ongelukkiger, en dat geldt gek genoeg zowel voor de onder- als bovenkant. Dat betekent ook weer niet dat we een soort oostblokuniformiteit moeten nastreven; want teveel gelijkheid roept net zo goed weerstand op. Steeds blijkt alles weer een kwestie van de gulden middenweg. Echte en langdurige veranderingen komen altijd van onderaf. Wij zijn zelf de maatschappij; dus we zullen bij onszelf moeten beginnen.

Waar zijn we mee bezig...
Verder lezen over het doorgeschoten marktdenken kan o.a. met Hans Achterhuis - "De utopie van de vrije markt" en Maarten van Rossem - "Kapitalisme zonder remmen".
De foto op de voorkant van dit boek is van een tweejarig meisje uit Amerika dat meedoet aan een schoonheidswedstrijd: make-up en valse nagels zijn toegestaan voor kinderen vanaf twee jaar. In beha of bikini op de catwalk mag vanaf vier jaar, vertelt Verhaeghe. Als je het hebt over opgedrongen identiteit…
Ik heb lang niet alles behandeld waar Verhaeghe over schrijft. “Identiteit” is een ongewoon diepgaande doorlichting van onze cultuur en wijst een hoopvolle weg: verandering is mogelijk mits we ons bewust worden van waar we mee bezig zijn. “Gnothi seauton”. Ken uzelf. Paul Verhaeghe helpt daar méér dan een handje bij…



"Identiteit" is voor €19,90 rechtstreeks te bestellen bij internetboekhandel IZB-Ark als je hier klikt (voor meer informatie over IZB-Ark: zie kolom hiernaast).

Uitgave: De Bezige Bij - 2012