Het verlies – Siegfried Lenz

Met mijn boekenclub het fijnzinnige “Der Verlust”, in het Nederlands “Het verlies”, gelezen. Douanierszoon Siegfried Lenz (1926, Lyck – Oostpruisen) behoort samen met wijlen schrijver/vertaler Heinrich Böll (1917-1985) en schrijver/beeldhouwer Günter Grass (1927) tot Duitslands grootste drie antitraditionele topauteurs: een generatie getekend door WO II.
Lenz kwam op 13-jarige leeftijd bij de Hitlerjugend terecht. In 1943 werd hij soldaat bij de marine, maar deserteerde toen hem het bevel werd gegeven een opstandige collega dood te schieten. Hij was een tijdje krijgsgevangene van de Britten, die hem al gauw weer vrij lieten. Na de oorlog studeerde hij Engels, literatuurwetenschap en filosofie in Hamburg; de plaats waar ook “Het verlies” zich afspeelt (zo las ik op de achterflap, uit het verhaal kon ik dat niet halen). In 1948 werd Lenz journalist bij “Die Welt”. In 1951 publiceerde hij zijn eerste roman: “Es waren Habichte in der Luft”. Hij werd lid van de “Gruppe 47”, een Duitse groep literatoren, die kort na de Tweede Wereldoorlog sterk van zich liet horen. Af en toe trad hij politiek op de voorgrond voor de SPD. Lenz ontving veel literaire prijzen waaronder in 1988, als bekroning op zijn loopbaan, de “Friedenspreis des Deutschen Buchhandels”. “Het verlies” dateert al van 1981, maar werd vorig jaar opnieuw uitgegeven door uitgeverij Van Gennep.

Hoe zit dat met dit stel?
Het verhaal draait om de niet meer zo heel jonge Uli Martens, een getalenteerde spraakwaterval, die als stadsgids zijn kost verdient. Een ex over hem: “… Nooit heb ik een mens gekend die zo graag praatte als hij; als hij praatte dan leefde hij. Pratend kon hij alles bewijzen. Eens, na een Engelse film, praatte hij me zo omver, dat ik heilig geloofde dat wij onszelf in de film hadden gezien, met al onze problemen…”.
Juist deze kletskous krijgt een beroerte - een proces dat bladzijden lang minutieus wordt beschreven - waardoor hij niet meer kan praten: “… Verlies van de spraak, dat is hetzelfde als verlies van de wereld…”.
Zijn vriendin Nora, een onzekere en verlegen bibliothecaresse waarmee hij een tamelijk onnavolgbare latrelatie heeft, ziet het als verlamd aan en kan zich er niet toe zetten hem in het ziekenhuis op te zoeken. Ze grijpt van alles aan om er onderuit te komen. Ze vraagt haar hospita – mevrouw Grant – om hulp. Ze probeert Uli’s broer voor haar karretje te spannen; maar de familieverhouding blijkt op zijn zachts gezegd nogal vertroebeld. Ze excuseert zich omdat haar ouders haar nodig hebben.
En daar begint voor mij het bevreemdende van dit boek. Hoe zit dat met dit stel?

Uli
De schrijver zet Uli en Nora neer als elkaars volstrekte tegenpolen. Hun persoonlijkheden worden volkomen binenstebuiten gekeerd. Uli is een extraverte, joviale man, die met iedereen overweg kan. Wel leeft hij heel bewust volgens het ‘voorlopigheidsprincipe’. De toekomst moet ‘open’ zijn. Hij wil zich niet vastleggen, zich nergens aan binden. Een man van twaalf ambachten en dertien ongelukken: als hij zijn baantje zat is begint hij gewoon aan iets anders. Zelfs de inrichting van zijn flat is niet ‘af’. Hij is in staat alles weg te geven wat een ander mooi vindt. Zijn broer noemt zijn levenswijze ‘slordig’, en natuurlijk kennen wij in onze tijd de manier waarop vaak gedachteloos van ‘kick’ naar ‘kick’ geleefd wordt maar al te goed. Bij Uli krijg je echter de indruk dat hij er een tot in zijn uiterste konsekwenties aanvaardt levensprincipe van maakt. Het kost hem zelfs zijn eerste lief: ze loopt bij hem weg (om zich vervolgens in de armen van zijn broer te storten; vandaar de ruzie). Ze houdt de opgedrongen onzekerheid bij Uli niet vol. Hij overreedde haar om met haar studie te stoppen; zelf brak hij zijn studie ook af – hij was hard op weg een veelbelovende arts te worden.

Nora
Nora, zijn laatste vriendin, laat zich meer ‘ondersneeuwen’ – heb ik het idee. Ze past zich aan, is onzeker, ondoortastend, zit vol faalangst, voelt zich voortdurend overweldigd door de mensen om haar heen, weet niet wat ze moet doen, weet niet wat ze moet zeggen, en gedraagt zich behoorlijk dwangmatig (als Uli ‘verdwenen’ is stopt ze alle dingen die aan hem herinneren weg; als ze weer contact met hem heeft haalt ze ze allemaal weer tevoorschijn).
Dit denkt de hospita van Nora: “… Vanaf het eerste ogenblik dat Nora bij haar was verschenen, had zij de behoefte gevoeld voor haar te zorgen, voor die niet meer zo jonge vrouw die helemaal niets wilde zijn, die al excuses vroeg voor haar komst alleen, die slechts in aanduidingen over zichzelf sprak zo ze dat al deed. Alles aan haar scheen definitief en voorbeschikt: haar bescheidenheid, haar zachtheid, haar bereidheid om terug te treden, weg te smelten in zichzelf...”.
Toch houden Uli en Nora onmiskenbaar van elkaar.
Als Nora niet op komt dagen besluit Uli haar te gaan zoeken, en glipt stiekem het ziekenhuis uit. Een hallucinerende zoektocht door de stad is het gevolg. Uiteindelijk pikt een agent de volkomen uitgeputte man op, en zorgt dat hij terugkeert naar de plek waar hij hoort. Ondertussen is Nora ook zover dat ze het besluit heeft genomen de verantwoordelijkheid voor Uli op zich te nemen; dus alles komt goed.

Verlies
Het hele boek door behandelt Siegfried Lenz het begrip ‘verlies’, en hoe mensen daarop reageren. Het is niet alleen Uli die zijn spraakvermogen verliest (zijn behandelend arts doet buitengewoon invoelend uit de doeken wat dat vergt van een mens), het gaat b.v. ook over ouders die hun huurwoning moeten verlaten en over een vermiste jongen die dood wordt aangetroffen. Het gaat zelfs over mensen die hun bibliotheekboeken kwijt zijn, óók een vorm van ‘verlies’: “… Ze had veel ervaring op dat gebied en zou hen kunnen adviseren waar nalatige lezers volgens hun eigen bekentenis ten slotte toch beet hadden gekregen; dat gold voor de zakken van winterjassen evenzeer als voor de groentevakken van koelkasten, voor de kartonnen dozen waarin gezelschapsspelen werden bewaard niet minder dan voor de smalle ruimte tussen het hoofdeinde van het bed en de muur…”. En over een minder begaafd meisje op een veerboot die haar moeder wil laten zien hoe een meeuw een in de lucht gegooid stukje brood oppikt: “… Snuivend wendde het meisje zich tot haar moeder, stootte een gillende juichkreet uit, trok aan de vrouw, probeerde haar aandacht te trekken, maar toen dat gelukt was en zij zich omdraaide, waren de meeuwen allang weer opgestegen, het beeld van de neerstrijkende vogels bestond niet meer. Die teleurstelling, die radeloosheid! Snuivend eiste het meisje het verdwenen ogenblik terug, ze maakte pikbewegingen in de richting van de meeuwen, bukte zich opeens en begon op de heupen van haar moeder te hameren…”.
Nora en Uli hebben allebei eerder een geliefde verloren; dat lijkt hen samen te binden.

Taal
Prachtige stukken zijn gewijd aan het fenomeen 'taal': “… Het uitvallen van de spraak had altijd angst en depressie ten gevolge en het verlies werd intenser gevoeld naarmate de patiënt intelligenter was…”. Nora, die vluchtig bladzijden leest “… waarop geen woord stond dat ze onthield, alles schoot voorbij: de voortdurende vragen of het strottenhoofd misschien alleen maar toevallig was ontstaan en of daarom de taal zelf ook een product was van het toeval; de keurig gerangschikte bewijsvoering, dat taal in het begin alleen een middel was om moeder en kind aan elkaar te binden, dat hij later tot een instrument van sociale binding was geworden en zich pas in onze tijd ontwikkeld had tot een systeem van informatie en nieuwsoverbrenging, dat bewust werd gebruikt om anderen te beïnvloeden…”. Over een waanzinnig taalexperiment: “… Nora moest aan de oude keizer denken – hoe heette hij ook alweer? – op wiens bevel zuigelingen in een toren werden gebracht, in een warme kerker waar het hen aan niets ontbrak, niet aan voedsel en niet aan speelgoed, maar waar, eveneens op bevel van de keizer, geen enkel woord tot hen mocht worden gericht, want hij wilde op die manier ontdekken wat woorden betekenden in het leven, of iemand wel kon leven zonder een ingedruppelde, met geduld verrijkte woordenschat; was het niet de een of andere Friedrich, wiens experiment eindigde met de wetenschap dat de kinderen aan het zwijgen stierven?...”.
Uli heeft het over de ‘spreekkamer’, annex ‘zwijgkamer’, van de dokter.

Literatuur
En over boeken. Nora kan zich duidelijk de gezichten en stemmen van haar klanten voor de geest kan halen: “… Haar stamgasten die, zo dacht ze weleens, aan een merkwaardige ontevredenheid leden: soms moest ze wel geloven dat elk geconcentreerd lezen ten slotte op een teleurstelling uitliep, enkel en alleen omdat de intensiteit van het gevoel dat in een boek werd ervaren, in het zogenaamde echte leven niet bereikt kan worden…” en “Hij, Uli, was van mening dat de taak van de literatuur óók was: de bevestiging van de onherkenbaarheid van de mens…”. Wat me onmiddellijk doet denken aan criticus Rien van den Berg, die ooit zei: “De boodschap van elke roman hoort altijd te zijn: lezer, de zaken liggen ingewikkelder dan jij denkt”.

“Dreug wordt joen deern nog mooier”
Wat mij betreft staat de allermooiste zin van dit boek – zo’n onsterfelijke zin die je nooit meer vergeet - in een fragment waarin Nora zich herinnert dat zij en Uli door een zwaar onweer werden overvallen en zeiknat schuilden in een bedompte wachtkamer bij een aanlegsteiger. Een oude bootsman reikte hen een vale handdoek aan. Toen Uli haar onder de opmerkzame blikken van de bootsman begon droog te wrijven knikte deze tevreden en zei (met complimenten aan de vertaalster: erven W. Wielek-Berg): “… Dreug wordt joen deern nog mooier…”. Geweldig.
Voor iedereen die meer over afasie wil weten is "Verlies" een aanrader. Als je het hebt over een ‘psychologische roman’. Ik zou zo gauw geen ander boek weten dat dit predikaat meer verdient. Het doet me een beetje denken aan "Hersenschimmen", waarin Bernlef het aftakelingsproces dat dementie veroorzaakt beschrijft. Siegfried Lenz is zo'n iemand die met alle tijd van de wereld en een aandachtig observatievermogen ieder detail van zijn onderwerp tot op het bot analyseert.

Uitgave: Van Gennep Amsterdam - 2012, ISBN 978 946 164 092 5, €18,90
Rechtstreeks bestellen: klik hier